Qazaqistan Uyghur metbu'atining rawajlinish tarixidin (2)

20-Esirning bashlirida hazirqi zaman Uyghur metbu'atidiki deslepki bir qisim  gézitler we zhurnallar  ottura asiya jumhuriyetliridiki tashkent , bishkek we almata sheherliride meydan'gha kelgen idi.

Hazirqi qazaqistan, qirghizistan we özbékistan jumhuriyetliridiki Uyghurlar 100 yilliq metbu'at tarixi musapisini bésip ötken bolup, nöwette peqet qazaqistanda Uyghur tilida “Uyghur awazi” géziti qatarliq on'gha yéqin gézit we zhurnallar neshr qilinmaqta. Bu gézit sabiq sowét ittipaqi dewride “Kommunizm tughi” dep atilip, pütün sowét ittipaqi boyiche tarqitilghan shuningdek sowét-xitay munasiwetliri yirikleshken 196-1980-yillarda mezkur gézit sehipilirini téximu köpeytilgen we Uyghur kona yéziqida qoshumche “Yéngi hayat” géziti neshr qilin'ghan idi. Sowét ittipaqi yimirilgendin kéyin, “Kommunizm tughi” dégen nam “Uyghur awazi” gha özgertilgen hem hazirmu qazaqistandiki, jümlidiki chet'ellerdiki eng chong we da'imliq Uyghur géziti süpitide pa'aliyet qilmaqta.

Diqqitinglar ixtiyari muxbirimiz hazirlighan qazaqistandiki Uyghur metbu'at tarixigha a'it tepsilatta bolsun.

Ötmüshtin melumki, 1957-yili 1-marttin bashlap qazaqistanning shu waqittiki paytexti almata shehiride jumhuriyetlik “Kommunizm tughi” géziti chiqishqa bashlighan idi. U Uyghurlar teripidin ilgiriki “Sada'iy taranchi”, “Kembegheller awazi”, “Kolxozchilar awazi”gha oxshash Uyghur milliy metbu'atining asasini salghan gézitlerning mirasxori süpitide qobul qilindi. Mezkur gézit u waqitlarda qazaqistanning bolupmu almata shehiri we almata wilayitining talghir, emgekchiqazaq, chélek, Uyghur nahiyeliri, taldi-qorghan wilayitining panfilof nahiyisige qarashliq yézilarda, shundaqla sowét ittipaqining qirghizistan, özbékistan we türkmenistan jumhuriyetliride yashawatqan Uyghurlargha tarqitilatti. “Kommunizm tughi” géziti memlikettiki “Qazaq edebiyati”, “Kazaxstanskaya prawda” we bashqimu köpligen neshrler bilen bir qatarda hökümet teripidin bölün'gen xirajet bilen teminlendi. Sowét ittipaqi yimirilip, ottura asiyada musteqil jumhuriyetler peyda bolghan'gha qeder qazaqistanda Uyghur tilida shundaqla “Kommunizm tughi” ning qoshumchisi “Yéngi hayat”, chélek nahiyilik “Emgek tughi”, Uyghur nahiyilik “Ili wadisi”, panfilof nahiyilik “Yéngiliq awazi” gézitliri neshr qilinatti. Buningdin tashqiri, “Perwaz”, “Arzu” zhurnallirimu yoruq körüshke bashlidi.

“Kommunizm tughi” gézitide ötken esirning 80-yillirining bashliridin tartip ishligen péshqedem zhurnalist abdukérim tudiyarofning éytishiche, hökümet hayatidin, igilik, ishlepchiqirish we bashqimu sahelerdin élin'ghan matériyallardin tashqiri yene ottura asiya Uyghurlirining tarixi, medeniyiti, ma'aripi, turmush-tirikchiliki heqqidimu köpligen maqalilerni élan qildi. Heptisige ikki qétim neshr qilinidighan mezkur gézit minglighan oqurmenlerning söyümlük neshrige aylan'ghan idi. 1979-Yildin bashlap gézitning heptisige besh qétim chiqish munasiwiti bilen uninggha jay-jaylardin zhurnalistlar, shundaqla köpligen sha'ir-yazghuchilar teklip qilinishqa bashlighan. A. Tudiyarof özining ilgiri yarkent shehiridiki “Yéngiliq awazi” géziti bash muherririning orunbasar bolup ishlewatqan peytide bashqilar qatarida almata shehirige teklip qilin'ghanliqini eslep, mundaq dédi: “Deslep men yéza igiliki bölümini, andin partiye bölümini bashqurdum. Méning bu yaqqa kélishimge deslepte nahiyelik gézitte ishligen, kéyin ataqliq yazghuchi bolghan turghan toxtemof sewebchi boldi. Men kelgende bash muherrir abdullam meshürof idi. Gézitning abruyini abdullam akidek kötürgen héch kim bolmidi. Gézitning 20 yilliqi jumhuriyet boyiche atap ötüldi”.

A. Tudiyarofning déyishiche, “Kommunizm tughi” géziti shu waqitlarda omumen qazaqistanda chiqidighan köpligen gézitlerning aldinqi sépidin orun alghan. Abdulla meshürof tuyuqsiz wapat bolghandin kéyin, uning ornigha tudaxun nezerof kelgen. Kéyinki yilliri gézitni yoldash azamatof, muxterjan jumarof bashqurdi. Hazir uninggha yérshat esmetof rehberlik qilmaqta.

Bashqa neshrler bilen bir qatarda “Kommunizm tughi” gézitimu bir nechche qétim iqtisad tapchilliqini bashtin kechürdi. A. Tudiyarof buningdin tashqiri gézitke mushteri toplashtimu bezi qiyinchiliqlarning orun alghanliqini, bolupmu qazaqistan musteqilliqqa érishken deslepki yilliri gézitning panfilof nahiyesi boyiche muxbiri bolup ishlewatqan mezgilide buning guwahchisi bolghanliqi üstide toxtilip, mundaq dédi: “Shu waqitlarda böhranchiliq bashlandi, xelq mülkini bulang-talan qilish bashlinip ketti, men shularni öz közüm bilen kördüm. Shu waqitlarda gézit 900 dane taralghan. Biz yigit bashlirining, medeniyet merkizining küchi bilen 2009-yili 3100 danigha yetküzüp, men dem élishqa chiqtim. Men ketkendin kéyin gézit 300 danigha chüshüp ketti, bultur 3000 gha yetken iken, u biraq turaqliq bolmaywatidu”.

A. Tudiyarof éytqandek, iqtisadiy qiyinchiliqlar zerdabini bashqimu neshrler tartqan idi. “Yéngi zaman”, “Ana mektep”, “Meripet”, “Xush keypiyat” gézitliri, “Perwaz”, “Arzu” zhurnalliri shular jümlisidin bolup, ular iqtisadiy jehettin melum bir waqit ahale teripidin qollap-qewwetlinip turdi.

Shularning biri “Perwaz” edebiy, ijtima'iy, siyasiy zhurnili qazaqistan yazghuchilar ittipaqi yénidiki “Jazushi” neshriyati teripidin yoruq körgen idi. U yiligha ikki qétim neshr qilinidighan bolup, kéyinki yilliri shé'iriyet, proza, publistika, bizning kaléndar, Uyghur éli edebiyati, xelq éghiz ijadiyiti, tarix sehipiliri, hejwiyler qatarliq bölümlerdin ibaret bolghan. “Perwaz” zhurnilining shu waqittiki xadimi, zhurnalist exmetjan israpilofning éytishiche, zhurnal ötken esirning 80-yillirining bashliridin tartip yoruq körüshke bashlighan. U deslepte peqet omumiy mawzuluq xaraktérge ige bolghan, yeni sowét idiyesige bola partiye, yéza igiliki we ishlepchiqirish mesililiri we utuqliri heqqide maqalilerni élan qilghan, edebiy matériyallar bolsa, yoqning ornida idi.

Exmetjan israpilof zhurnalning kéyinki teqdiri heqqide toxtilip, mundaq dédi: “1988-Yili bu neshrge alahide köngül bölünüshke bashlidi. "Jazushi" neshriyatining shu chaghdiki mudiri merhum aldarbék naymanbayéf ilghar pikirlik kishi bolidighan. Özimu qazaq xelqining ataqliq yazghuchilirining biri. U xelqimizning wetenperwer perzendlirining iltimasigha bola zhurnalgha alahide orun bölüp, uning mezmun we shekil jehettin süpetlik bolushigha, Uyghur oqurmenlirining teshnaliqini qanduridighan neshrge aylinishigha chong yardem qilghan idi. U chaghlarda Uyghur edebiyat bölümini tonulghan yazghuchimiz, merhum turghan toxtemof bashquridighan”.

E. Israpilof zhurnalning kéyinki sanlirida bir türküm Uyghur yazghuchilirining, alimlirining eserlirining köplep béqilishqa bashlighanliqini, buningdin tashqiri özbékistan, qirghizistan we Uyghur diyarida yashawatqan ediblerningmu eserlirini élan qilishqa alahide köngül bölün'genlikini ilgiri sürdi. “Perwaz” zhurniligha hökümet teripidin xirajet bölündi, lékin 90-yillarning bashliridin ewj alghan iqtisadiy qiyinchiliqlar tüpeyli 1992-yili üzül-késil yépildi.
Igilishimizche, “Arzu” zhurnilimu qazaqistan yazghuchilar ittipaqining qosh ayliq edebiy-bedi'iy, ijtima'iy-siyasiy neshri bolup, uning tunji sani 1991-yili öktebir éyida yoruq körgen. Bu san almata wilayiti Uyghur nahiyisining chonja yézisidiki osman ghapparof rehberlikidiki nahiyilik basmixanida neshr qilinip, uninggha deslepte panfilof nahiyisining mahir igilik teshkilatchisi azad meshürof hamiyliq qilghan. Kéyinki yillarda bolsa, “Arzu” zhurniligha bashqimu igilikler, tijaretchiler, mektep oqughuchiliri, déhqanlar, ziyaliylar we bashqilar maddiy yardem körsetken idi.

Mezkur zhurnalning deslepki qedemliridin tartip ishligen yazghuchi awut mesimofning éytishiche, bu neshr hun impériyeliri, kök türk qaghanliqi, Uyghur orxon qaghanliqi, Uyghur idiquti, Uyghur qaraxaniylar memlikiti, yarkend xanliqi oxshash memliketlerning tarixi, büyük namayendilerning ömür bayani we ulugh mirasi boyiche maqalilerni élan qilishni közligen. A. Mesimof shundaqla bashqimu memliketlerde yashawatqan alimlar, yazghuchilar bilen zich munasiwet ornitishni pilanlighanliqini bildürüp, mundaq dédi: “Qisqa waqit ichide mehmud qeshqerining "türkiy tillar diwani"ni, dawut isiyéfning qedimiy Uyghur döletlirige a'it maqalilirini, muhemmet imin bughraning sherqiy türkistan tarixigha a'it eserlirini xelqqe tonushturduq. Mungluq baqiyéf we malik kebirofning yütüp kétish xewpide qalghan "tatatun'gha" romanini tikliduq. Uningda tarixiy eserler, klassik edebiyat, Uyghur seniti namayendiliri, Uyghur döletliri, dunya miqyasidiki Uyghur alimliri we bashqilarni oqurmen'ge teqdim qilduq”.

“Arzu” zhurnili 1997-yili yépildi. Bügünki künde almata shehiride Uyghur tilida yoruq körüwatqan “Uyghur awazi” gézitidin tashqiri, “Asiya bügün” géziti, “Exbarat”, “Ixsan”, “Intizar”, “Uyghur-pén”, “Ghunche”, “Ijadkar” zhurnalliri asasen öz xirajiti hésabigha neshr qilinmaqta.