Qumuldin yéqinda tépilghan qedimki Uyghur yéziqidiki qolyazmilar heqqide

Qedimki Uyghur yéziqi miladiye 8 - esirdin 15 - esirgiche bolghan uzaq jeryanda Uyghurlar wetinini merkez qilghan halda orta asiya da'iriside keng qollinilghan yéziqtur. Bezi menbelerdin melum bolushiche qedimki Uyghur yéziqining Uyghur élining sherqiy rayonlirida hemde xéshi karidori etraplirida taki 17 - esirlergiche ishlitilgenliki melum. Bu yéziqni Uyghurlarning qedimki ata - bowiliri soghdi yéziqi asasida ijat qilghan bolup, idiqut Uyghur xanliqi bilen genjo Uyghur xanliqi teweside yashighuchi Uyghurlar omumiyyüzlük ishletken. Tarixta idiqut Uyghurliri özlirining yüksek qimmetke ige bolghan edebiy, medeniy, diniy, tibbiy we tarixiy témilardiki eserlirini bu yéziq bilen xatirilep qaldurghan. Orta asiya buddizim medeniyitining yarqin örnekliridin hésablan'ghan “Maytiri simit”, “Altun yarugh”, “Chistani ilig beg”, “Irq bitig”, “Shüenzangning terjimihali” shuningdek idiqut shé'irliri qatarliq zor kölemdiki yazma yadikarliqlar del mushu yéziq arqiliq dewrimizgiche yétip kelgen. 19 - Esirning axiri we 20 - esirning bashlirigha kelgende rosiye we yawropadiki herqaysi ellerning qédirip - tekshürüsh ömekliri ilgiri - kéyin bolup turpan, dunxu'ang qatarliq jaylardin qedimki Uyghur yéziqidiki zor kölemdiki yazma yadikarliqlarni yighiwalghan. Hazir bu yadikarliqlarning köp qismi yawropadiki herqaysi döletlerning muzéy we kutupxanilirida saqlanmaqta. Ötken esirning bashliridin tartip gérmanye türkologliri bu wesiqilerning tilini tetqiq qilish jehette zor netijilerni qolgha keltürdi. Dunya ilim saheside Uyghurshunasliq tetqiqatining meydan'gha kélishi we rawajlinishimu emeliyette qedimki Uyghur yéziqidiki yazma yadikarliqlarni tetqiq qilishtin bashlan'ghan.

Epsuski, yéqinqi bir esir mabeynide türlük sewebler tüpeylidin Uyghur élide qedimki Uyghur yéziqida yézilghan yazma yadikarliqlarni dawamliq bayqash ishida körinerlik netije bolmidi. 1959 - Yili qumulning shimalidiki taghliq kent - tömürtidin qedimki Uyghur yéziqidiki “Maytiri simit” namliq eserning qolyazma nusxisi tépilghandin bashqa, bu yéziqta ilim sahesining diqqitini chekküdek yéngi wesiqiler bayqalmidi.

Yéqinda qumulning taghliq yéziliridin qedimki Uyghur yéziqida yézilghan yazma wesiqilerning tépilishi ilim sahesining küchlük diqqitini tartmaqta. Bu xelq'ara Uyghurshunasliq tetqiqati üchünmu xoshallinarliq yéngiliq hésablanmaqta.

“Choghlan tori” ning 21 - noyabirdiki sehipiliride élan qilin'ghan “Qumuldin qedimki Uyghur yéziqidiki qolyazma tépildi!” namliq maqale élan qilinishi bilen ilim sahesidiki bu yéngiliqning xewiri dunyagha ayan boldi. Melum bolushiche, qedimki Uyghur yéziqidiki mezkur qolyazma buningdin bir qanche yillar ilgiri qumulning shimalidiki tengritagh tizmilirining ichkirisige jaylashqan nérnasu kentining “Tongguz jilghisi” din bayqalghan. Bu qolyazmini tapquchilar uni öyide birqanche waqit saqlap, pulgha yarighudek bolsa sétip, özlirining qiyin turmushini qamdash xiyalida bolghan. Kéyinche bu ishtin xewer tapqan qumul sheherlik yarbulung bashlan'ghuch mektipining oqutquchisi burhan mu'ellim qolyazmini tapquchi yigitlerge terbiye xizmiti ishlep, bu qimmetlik mirasni qalaymiqan kishilerge sétiwetmeslikke qayil qilghan hemde özi saqlighan. 2012 - Yili béyjing milletler neshriyatining ürümchide turushluq ish bashqarmisining xizmetchi xadimi abliz orxun hemde qumul wilayetlik milletler til - yéziqliri we qedimki eserliri ishxanisining xadimi mujibulla qatarliq kishilerning tirishchanliqi bilen titilip ketken bu qolyazma retlinip resimge élin'ghan. Hazir bu qolyazmini qulul sheherlik medeniyet we tenterbiye idarisi tapshurup alghan.

Munasiwetlik tetqiqatchilarning bu qolyazmini oqup höküm qilishigha qarighanda, qedemki Uyghur yéziqi bilen yézilghan bu wesiqe miladiye 9 - esirde tuxar tilidin qedimki Uyghur tiligha terjime qilin'ghan “Maytiri simit” namliq buddizim mezmunidiki 28 perdilik sehne esirining hazirghiche tépilmaywatqan qismi bolushi mumkin iken.

Biz bu heqte ishenchilik melumatlargha érishish üchün mezkur qolyazmining tépilish jeryanigha shahit bolghan kishiler bilen téléfon söhbiti élip barduq. Mezkur qolyazmini tapquchilarning biri bolghan musa isimlik yigitning akisi burhan mu'ellim bizge bu heqtiki uchularni sözlep berdi.

Undin bashqa, biz yene bu qolyazma heqqide téximu éniq uchurgha ige bolush üchün qumul wilayetlik milletler til - yéziqliri we qedimki eserliri ishxanisigha téléfon qilip, munasiwetlik xadimlar bilen sözleshtuq.

Yoquriqi awaz ulinishtin tepsilatini anglighaysiz.