Réshit rehmiti arat we uning Uyghurshunasliqqa qoshqan töhpisi

Bu yil dunyagha dangliq meshhur türkolog hem Uyghurshunas reshit raxmeti aratning tughulghanliqining 115 - yili. Bu munasiwet bilen 5 - ayning 21 - künidin 22 - künigiche tataristanning qazan shehride xelqaraliq ilmiy muhakime yighini tertiplen'gen bolup, bu yighin'gha proféssor osman fikri sertqaya, akadémik m. Zekiyew, proféssor mustafa öner qatarliq türkologlar qatniship doklat bergen. Yighinda aldi bilen reshit raxmeti aratning hayati we ilmiy emgekliri tonushturulghan, arqidin uning türkologiye sahesige qoshqan töhpisi mu'eyyenleshtürülgen.

Qedirlik anglighuchilar, reshit raxmeti arat modern türkologiyining, jümlidin Uyghurshunasliq ilmining qurghuchiliridin biri. Qutadgu bilig, oghuzname, baburname we etebetul - heqqayiq qatarliq yadikarliqlarni hazirqi zaman türk tiligha terjime qilip neshir qildurghan. Aratning ilmiy tetqiqatida Uyghur tili we medeniyiti nahayiti yuqiri salmaqni igileydu. U Uyghur tili we medeniyitige nahayiti yuqiri baha bergen we “Uyghur türkchisi bügünki türk tilliri üchün ana til xaraktérige ige” dégen idi.

Bu heqte ziyaretimizni qobul qilghan ege uniwérsitéti türk dunyasi tetqiqat institutining oqutquchisi proféssor zeki qaymaz ependi aratning ilmiy pa'aliyetlirini bahalap mundaq dédi:

Professor reshit raxmeti arat türkiyede bolupmu qedimqi türkche üstidiki ilmiy emgekliri bilen tonulghan. Uning eng muhim emgiki gérmaniyidiki qedimqi Uyghurche tekistler üstidiki neshir pa'aliyetni bolup hésablinidu. U anne won gaba'in we willi bang bilen birlikte turpan tékstlirining bir qismini neshir qildurghan. Buningdin bashqa yene qedimqi Uyghur yéziqida yézilghan oghuzname dastanini willi bang bilen birlikte hazirqi zaman türkchisige terjime qilghan. Uyghur yéziqi we erep yéziqidiki qutadghu bilig nüsxisini hazirqi zaman türkchisige terjime qilip neshir qildurdi. Etebetul heqqayiq namliq esernimu arat neshirge teyyarlighan. Qedimqi Uyghur yéziqida yézilghan islamiyet dewrige a'it Uyghurche tékstlarni toplap “Qedimki türk shé'irliri” namida neshir qildurdi. Bu türk medeniyiti üchünmu nahayiti muhim.

Hörmetlik anglighuchilar, reshit raxmeti aratning 1965 - yili neshir qilin'ghan “Eski türk shi'iri”, yeni “Qedimqi türk shé'iri” namliq kitabi pütünley qedimqi Uyghur shé'irliridin teshkil tapqan bolup, mezkur kitabta Uyghur buddizm edebiyati, Uyghur manixe'izm edebiyati we Uyghur islamiy dewir Uyghur edebiyatigha a'it shé'irlar orun alghan. Meshhur türkolog geng shimin ependi tüzgen “Qedimqi Uyghur shé'irliridin tallanmilar” namliq xitayche kitabtiki shé'irlar reshit raxmeti aratning mana mushu kitabidin élin'ghan.

1987 - Yili reshit raxmeti aratning “Maqalilar” toplimi neshir qilin'ghan bolup, bu kitabqa uning 84 maqalisi kirgüzülgen. Bu maqalilarning 21 i qedimqi Uyghurche, biri ottura dewir Uyghurchisi, 11 islam dewri Uyghurchisi bilen munasiwetlik bolghan. Bu kitabta stanbulni petih qilghan fatih sultan mehmetning Uyghur tili bilen yazdurghan bir yarlighimu bar.

1987 - Yili yene uning “Doghu türkchisi métinleri”, yeni “Sherq türkchisi tékistliri” dégen kitabi neshir qilin'ghan bolup, bu kitabta wilhem radlof, won le koq, malow, menges we gunnar jarring qatarliq alimlarning turpan, qumul, kucha, lükchün, dawanching, aqsu, qeshqer, yeken, xoten we lopnur qatarliq rayonlardin toplighan tékistler kirgüzülgen. Bu téksitler ichide, Uyghur xelq éghiz edebiyati eserliri, örp - adetliri, en'eniliri bilen munasiwetlik nurghun qimmetlik matéri'allar bar.

Hörmetlik anglighuchilar, zeki qaymaz ependining éytishiche, reshit raxmeti arat, 1900 - yil qazanda kona üjüm digen yerde tughulghan. Yashliq chaghliridin béri medeniyet we ilim saheside pa'aliyet élip barghan. 1918 - Yili armiyige qatniship 1920 - yili xitayning xarbin shehirige barghan we xarbinde “Yiraq sherq” namliq bir jurnal chiqarghan. 1922 - Yilining axirida germaniyige bérip bérlin uniwersitétining pelsepe fakultétigha kirgen. U bu jeryanda türkologiyege a'it derslernimu alghan. 1927 - Yili sélishturmiliq türk tili tetqiqati heqqide yazghan ilmiy maqalisi bilen doktorluq unwanini alghan. 1931 - Yilighiche bérlin uniwérsitétide shimali türklerning til, edebiyat we tarix ilimliri boyiche dotsént bolup ishligen.

Rahmeti arat 1933 - yili türkiyege teklip qilinip istanbul uniwérsitétining edebiyat pakulteti türk tili bölümide proféssorluqqa teyinlen'gen. Arat 1964 - yil 11 - ayning 29 - küni 64 yéshida wapat bolghan.