Бүгүнки күндә нопуси аран 13 миңдин ашидиған сериқ уйғурлар тарихий, сиясий вә иҗтимаий сәвәбләр түпәйлидин түркий вә моңғул тилида сөзлишидиған икки гуруппиға айрилған. Моңғул тилида сөзлишидиған шәрқий сериқ уйғурларниң сани 4 миңдин артуқ болуп, улар моңғул тилиниң 13 - әсирдики әң қәдимий диалекти һесабланған еңгар тилини сақлап кәлгән.
Түркий тилида сөзлишидиған ғәрбий сериқ уйғурларниң сани 5 миңдин артуқ болуп, улар қәдимки уйғур тилиниң сөз вә җүмлә тәркиблирини хели зор дәриҗидә давамлаштуруп кәлгән. Биз түркий тилида сөзлишидиған ғәрбий сериқ уйғурларниң ағзаки җанлиқ тили һәққидә радио аңлиғучиларға учур бериш үчүн сериқ уйғурлар арисидин йетишип чиққан яш билим адими арслан әпәнди билән сөһбәт елип бардуқ. У телефон зияритимизни қобул қилип сериқ уйғур тили билән өзини тонуштуруп өтти.
«Мәниң исмим арслан, мән сериқ уйғур, яғлақар қәбилисидин болимән. Мән һазир ләнҗу университетидә докторлуқ илмий унвани үчүн оқуватимән». Арслан әпәнди юқириқи сөзләр билән аддий қилип өз тәрҗимиһалини радио аңлиғучиларға тәқдим қилди. У йәнә сериқ уйғур тилиниң нөвәттики әһвали һәққидә тохтилип, бу тилниң хәтәр астида туруватқанлиқини тәкитлиди: «әһвал толиму қийин, миллий мәдәнийәттики йоқитиш күндин - күнгә еғирлашмақта. Һазир сериқ уйғур тили аллиқачан хәтәр астида қалған тиллар қатариға өтүп болди».
Бүгүнки күндә сериқ уйғурларниң тилини хатириләйдиған миллий йезиқи мәвҗут болмиғанлиқи, маарип вә оқу - оқутушниң пүтүнләй хитай тилида елип берилғанлиқи һәмдә һазирқи заман мәдәнийәтиниң җиддий рәвиштә тәсир көрситиши сәвәблик яшанғанлар билән яш - өсмүрләр оттурисида һаң шәкиллинишкә башлиған. Арслан әпәндиниң тәкитлишигә қариғанда, сериқ уйғур яшлири болупму мәктәп балилири өз тилида сөзлишәлмәйдиған, ата - анилириниң сериқ уйғур тили билән сориған соаллириға хитайчә билән җаваб беридиған әһвал келип чиққан.
Сериқ уйғурлар арисидин йетишип чиққан йәнә бир билим адими, тарихчи темор әпәндиму нөвәттә сериқ уйғурлар дуч келиватқан җиддий иҗтимаий мәсилиләр, болупму миллий тилниң хәвпкә дуч кәлгәнлики һәққидә тохтилип мунуларни билдүрди: «сериқ уйғур тили нөвәттә хәтәр астида туруватқан тилларниң бири болуп қалди. Гәрчә җуңгодики сериқ уйғурларниң сани 13 миңдин ашсиму, ләкин уларниң йерими моңғул тилиниң еңар диалектида, йерими түрки тилида, бир қисми хәнзу тилида йәнә бир қисми тибәт тилида сөзлишиду. Униң үстигә хәнзу тилиниң тәсири күнсайин күчийип бармақта».
Мәлумки, сериқ уйғур тили қәдимки уйғур тилиниң биваситә давами һәмдә әрәб - парс тиллириниң тәсиригә учримиған нисбәтән сап һаләттики шәрқий түрки тили болуш сүпити билән хели бурунла шәрқшунасларниң, болупму тилшунасларниң диққитини тартқан. Германийә гөттингән университетиниң қәдимки уйғур тили тәтқиқатчиси, доктор абләт сәмәт зияритимизни қобул қилип сериқ уйғур тилиниң дуня миқясида тәтқиқ қилиниш әһвалини тонуштуруп өтти.
Рәсим - 3: сунән сериқ уйғур аптоном наһийиси сериқ уйғур тәтқиқат ишханиси тәрипидин пин - йин асасидики латин йезиқи билән нәшир қилған сериқ уйғур тилидики тунҗи сан журнал (қутлан фотоси)
Photo: RFA
Йеқинқи әһваллардин мәлум болушичә, сериқ уйғурларниң ана тил вә миллий мәвҗутлуқ җәһәттә дуч кәлгән бир қатар җиддий иҗтимаий мәсилилири уларниң ичидин йетишип чиққан сәрхилларни ойландурушқа башлиған. Улар сериқ уйғурларниң миллий кимлики вә мәвҗутлуқини сақлап қелиш үчүн бир тәрәптин өз тилини өгиниш һәмдә миллий исим - фамилә системисини әслигә кәлтүрүш тәләплирини оттуриға қоюшқа башлиған. «Хәнзучә исим - фамилә қоллиниш өткән әсирниң 50 - йиллиридин кейинки сиясий һәрикәтләр давамида мәҗбурий йосунда йолға қоюлған. Көплигән сериқ уйғурлар әслидә хәнзучә исим - фамилә қоллинишни халимайду. Мән өзүмму ‹мәдәнийәт инқилаби'дин кейин хәнзучә исимдин ваз кечип, өзүмниң сериқ уйғурчә ‹темор' дегән исмимни әслигә кәлтүривалдим».
Арслан әпәндиму һазир көплигән сериқ уйғур яшлириниң хитайчә исим - фамилиләрни ташлап, өз ана тилидики «арслан», «темор», «улар», «барс» қатарлиқ миллийчә исимларни әслигә кәлтүриватқанлиқини тәкитлиди.
Ундақта, қәдимки уйғур тили вә мәдәнийитиниң биваситә варислири болған бүгүнки уйғурлар билән сериқ уйғурларниң тили оттурисида қандақ ички бағлинишлар вә пәрқләр мәвҗут?
Бу мәсилә һәққидә доктор абләт сәмәт тарихий вә селиштурма тилшунаслиқ нуқтисидин пикир баян қилип мунуларни билдүрди.
Доктор абләт сәмәт йәнә қәдимки уйғур тилиға өзләштүрмә усул билән тәрҗимә қилинған буддизим әдәбиятиниң мәшһур намайәндилиридин «алтун яруғ» намлиқ әсәрниң бир нусхисиниң сериқ уйғурлар районидин тепилғанлиқини тилға елип өтти. Униң қаришичә, мәзкур әсәрниң тарихта турпан райони билән гәнҗо уйғурлири арисида охшашла ишлитилгәнлики һәмдә тил җәһәттики көплигән ички бағлинишлири арқилиқ уйғурлар билән сериқ уйғурларниң әмәлийәттә бирла мәнбәдин келип чиққанлиқини чүшәндүрүшкә асас болалайдикән.
Ахирида абләт сәмәт һазирқи заман уйғур тилиниң диаләкт - шевилири ичидә қомул шевисиниң сериқ уйғур тили билән мәйли җанлиқ тил алаһидилики, фонетикилиқ хусусийәтлири яки җүмлә қурулмисини җәһәттики өзгичиликлири билән наһайити йеқин бағлинишқа игә икәнликини билдүрди шундақла буниң қәдимки уйғур тилидин келиватқан әнәнә билән мунасивәтлик икәнликини илгири сүрди.
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
Сүрәтләрниң чүчәндүрүлиши:
Рәсим - 1: сунән наһийә базиридики сериқ уйғур ресторанида күткүчилик қиливатқан сериқ уйғур қизи - сүтқиз (2005 - йил авғуст, сунән наһийәси, қутлан фотоси)
Рәсим - 2: сунән базирида яшайдиған бир сериқ уйғур аилисидики үч әвлад кишиләр. Биринчи рәттики бовай билән момай сериқ уйғур тилини раван сөзләйду, иккинчи рәт (сол тәрәп) тики оттура яш ата сериқ уйғур тилини қисмән сөзләйду. Иккинчи рәт (оң тәрәп) тики бала сериқ уйғур тилини пәқәтла сөзлийәлмәйду, бәлки пүтүнләй хитай тилида сөзләйду. (2005 - Йил авғуст, сунән наһийиси, қутлан фотоси)
Рәсим - 3: сунән сериқ уйғур аптоном наһийиси сериқ уйғур тәтқиқат ишханиси тәрипидин пин - йин асасидики латин йезиқи билән нәшир қилған сериқ уйғур тилидики тунҗи сан журнал (қутлан фотоси)
