Сәйпидин әзизниң оқурмәнләргә йәтмигән “өмүр дастани” ниң 3-томидики учурлар (4)

Сталин вә мавниң көләңгиси астидики сәйпидин әзизниң москва сәпири

Тарихий шаһит сәйпидин әзизи өзиниң “өмүр дастани” ниң нәшр қилинмиған 3-томида йәнә өзиниң 1949-йили, 9-айда әхмәтҗан қасими қатарлиқ шәрқий түркистан миллий азадлиқ инқилаби рәһбәрлири қаза қилип, уларниң орниға бейҗиңға берип; сиясий мәслиһәт кеңиши йиғиниға қатнашқанлиқи вә хитай азадлиқ армийисиниң уйғур диярини игилигәндин кейин шинҗаң өлкилик һөкүмәт қурулуп, узун өтмәй мав зедоң билән биргә москвани зиярәт қилип, шәртнамә имзалашқа қатнашқанлиқ җәрянлирини баян қилиду.

Мәлумки, 1949-йили, 16-декабир күни мав хитай вәкилләр өмикини башлап, москваға йетип келип, өзиниң икки айға созулған совет иттипақи зияритини башлиди. Сәйпидин әзиз москвани зиярәт қилидиған мав зедоң башчилиқидики хитай вәкиллири тәркибидики шинҗаң өмикиниң башлиқи сүпитидә мавниң арқисидин, йәни 1950-йили, 1-айниң 30-күни москваға йетип келип, шәһәр сиртидики сталин дачисида туруватқан мав зедоң билән көрүшкән.

Америкадики вилсон мәркизидә сақлиниватқан совет мәхпий архиплиридин ашкарилинишичә, 16-декабир күни сталин мав билән тунҗи қетим көрүшкәндин башқа бир ай әтрапида униң билән сөзләшмигән, 1950-йили, 22-январ күни сталин билән мав иккинчи қетим көрүшкәндә өткүзүлгән сөһбәттә сталин сөзини башлап, өзиниң мав билән музакирә қилишқа тегишлик икки йүрүш мәсилиләр барлиқи, бири совет иттипақи билән хитай арисида йеңи шәртнамә түзүшкә, иккинчи йүрүш мәсилиләрниң шинҗаң, манҗурийә вә башқиларға аит икәнликини тәкитлигән. Сталин ахирида мәхсус шинҗаң, йәни уйғурлар дияри мәсилиси һәққидә пикир қилип, совет иттипақиниң мавниң тәлипи бойичә шинҗаң үчүн ашлиқ вә тоқумичилиқ мәһсулатлири тәминлишигә мақул болиду вә “шинҗаң билән айрим келишим түзүш” вә яки бу һәқтә хитай һөкүмити билән бирликкә кәлгән келишим түзүш мәсилисини оттуриға қойғанда, мав зедоң “биз бирликкә кәлгән келишим түзүшни халаймиз, бирақ өз нөвитидә йәнә шинҗаң биләнму айрим келишим түзүшкә болиду” дәп җаваб бериду. Лекин сталин шинҗаң вә манҗурийә билән түзилидиған айрим келишимләрни мәркизий һөкүмәтниң тәстиқлиши лазимлиқини әскәрткәндин кейин, мав зедоң: “шинҗаң билән мәркизий һөкүмәт намидин келишим түзүлүши керәк” дәйду.

Шуниң билән мав зедоң сталинниң тәлипи бойичә совет иттипақиниң шинҗаңда, йәни уйғур диярида икки ширкәт, йәни рәңлик метал канлирини ечиш вә нефит елишқа аит ширкәтләрни қурушқа аит сөһбәт өткүзүш үчүн хитай вәкиллири тәркибидә мәхсус шинҗаң вәкилләр өмики тәсис қилған. Сәйпидин әзизниң өз әслимисидә баян қилишичә өзи бу өмәкниң башлиқи, дең личүн, һүсәйин муратоф әзаси, чен шихуа тәрҗиман сүпитидә москваға кәлгәниди. Униң баян қилишичә, шу күни совет иттипақи ташқи ишлар министири андрей вишенский сәйпидин әзизни мәхсус зияпәт билән күтүвалған. Сәйпидин әзиз бу һәқтә: “бу зияпәт мениң шинҗаңдин москваға кәлгәнликимни қарши елиш зияпити икән, йолдаш җу енләй, ли фучүн вә бизниң совет иттипақидики консулимиз қатарлиқ бир қисим адәмләрниму тәклип қилипту” (48-бәт)дәйду. 

Сталинниң мавға мәхсус “шинҗаң билән айрим келишим түзүш” тәклипини бериши вә мавниң буниңға мақул болуши, ташқи ишлар министири андрей вишинскийниң шәрқий түркистан җумһурийитиниң маарип министири болған вә 1949-йили, бу инқилабқа вәкиллик қилған киши-сәйпидин әзизни алаһидә күтүвелишиниң һәр хил арқа көрүнүши бар иди. Америкадики уйғур тарихи вә мәдәнийити тәтқиқатчиси қаһар баратниң тәһлил қилишичә, буниң әң муһим сиясий арқа көрүнүши совет иттипақи, йәни сталинниң хитайлар шинҗаң дәп атиған шәрқий түркистанни йәнила өзиниң контроллуқи вә тәсири астидики җай дәп һесаблиғанлиқи, бу җайни, йәни шәрқий түркистанни хитайға худди совғат кәби бәргәнлики үчүн мавни совет иттипақиниң шинҗаң билән айрим келишим түзүшигә мәҗбур қилғанлиқидур. Шуңа мавниң бу шәртни қобул қилмай амалиму йоқ иди.

Совет иттипақи 1949-йили 10-айда шәрқий түркистанни хитай азадлиқ армийисиниң ишғал қилишиға ташлап бәргәндин кейин шинҗаң өлкилик һөкүмәт қурулуп, бурһан шәһиди рәис, сәйпидин әзиз муавин рәис болсиму, әмма мавниң москва сәпиригә қатнишип, келишим түзүшкә рәис бурһан шәһиди әмәс, бәлки муавин рәис сәйпидин әзиз талланди. Шиветсийәдики тарих тәтқиқатчиси абдушүкүр муһәммәд әпәндиниң тәһлил қилишичә, совет иттипақиниң нәзиридә сәйпидин әзиз шинҗаңға вәкиллик қилалайдиған киши болуп, чүнки у совет иттипақи қоллиған шәрқий түркистан инқилабиниң рәһбирий шәхслиридин вә совет иттипақиниң ишәнчлик адими иди. Шуңа мавму уни таллашқа мәҗбур болған

Сәйпидин әзизниң өз әслимисидә ашкарилишичә, андрей вишенский зияпәттә сөзлигән сөзидә сәйпидин әзиз, җу енләй қатарлиқ башқа хитай рәһбәрлириниң алдида “шинҗаң совет иттипақиниң бир қисми” дәп ейтқанда башқилар һәйран қелишқан. Әмма, вишинский арқидинла: “бу сөзни америка дөләт ишлири катипи ачисон ейтти” (48-бәт)дәп изаһлиған вә һәммиси күлүшкән.

Вишинский сәйпидин әзиз қатарлиқларни қизғин қарши алидиғанлиқини билдүргән һәм һәммәйлән сталин вә мав зедоңниң саламәтлики үчүн, икки дөләт достлуқи үчүн қәдәһ көтүрүшкән.

Шуни әскәртиш мумкинки, тарихий мәнбәләрдә қәйт қилинишичә, мав москвада туруватқан вақти узарғандин кейин хәлқарада мавниң сталин тәрипидин тутуп қелинғанлиқиға, совет иттипақиниң шинҗаң қатарлиқ җайларни игиливалғанлиқиға аит хәвәрләрму тарқалған болуп, совет иттипақи ғәрбтики бу инкаслардин биарам болуп, ахири хитай билән келишим түзүшкә қарар қилғаникән. Вишинскийниң сөзи әмәлийәттә ғәрбтин келиватқан инкаслардин келип чиққан. Сәйпидин әзиз әслимисидә баян қилишичә, у андрей вишинскийниң сөзидин кейин өзи қәдәһ сөзи сөзлигән болуп, у қәдәһ сөзидә “җуңго-совет достлуқи” ниң күчийишини мәдһийәләш билән биргә “җаһангирлар илгирикидәк җуңгоға қол селиш, шинҗаңға қол селиш, шинҗаңни җуңгодин айривелип, өзиниң бир қорчақ орниға айландурувелиш нийити әмәлгә ашмайдиғанлиқини чүшәнди”, шуңа “шинҗаң совет иттипақиниң бир қисми болди” дегәндәк иғваларни тарқатти дегән. У йәнә өз сөзи һәққидә тохтилип: “улар немә десә десун шинҗаң илгиридин җуңгониң бир қисми иди. Һазир җуңго компартийиси рәһбәрлик қилған йеңи җуңгониң йәнила бир қисми болуп, пүтүн җуңго хәлқи билән биллә азад болди, ачисонлар немә десә дәвәрсун биз өз йолимизда меңиверимиз дедим” (48-бәт)дәп баян қилиду. Сәйпидин бу сөзләрни дәп болуп, ахирида “сталин, мав зедоңниң саламәтлики вә җуңго-совет икки дөләтниң һәм икки дөләт хәлқиниң сәмимий достлуқи үчүн! дәп қәдәһни көтүрдүм, вишинский бу сөзүмгә қайил болғанлиқини изһар қилди” (49-бәт) дәп әскәртиду. Сәйпидин әзизниң бу сөзи, совет иттипақи һөкүмитиниң 1949-йилидики шәрқий түркистан җумһурийити вә инқилабиниң нәтиҗисиз ахирлишиши, йәни бу җайниң хитайниң қолида қелишидин ибарәт ахирқи қарариға уйғун болуп, сәйпидин әзизниң бу сөзләрни москвада совет рәһбәрлири алдида җакарлиши уларниң тәлипи вә сиясий еһтияҗиға дәл мас кәлгәниди. Шуңа вишинский бу сөзләрдин қайил болғанлиқини билдүргән.

Доктор қаһар баратниң қаришичә, хитай вәкиллири тәркибидә сәйпидин әзиз башчилиқида мундақ айрим бир өмәк түзүлүши вә сәйпидин әзизниң вишинский тәрипидин алаһидә күтүвелиниши йәнә бир тәрәптин совет иттипақиниң пилани билән болған болуп, совет иттипақи бу арқилиқ өзиниң бу райондики мәнпәәтлирини сақлайдиғанлиқини хитай тәрәпкә көрсәтмәкчи болған шуниңдәк уйғур елиниң йәр асти вә үсти байлиқлири, җүмлидин истратегийилик байлиқлири болған уран вә башқа кәм учрайдиған метал канлириға игә болушни мәқсәт қилиш билән мунасивәтлик иди.

Сәйпидин әзизни алаһидә зияпәт берип күтүвалған андрей вишинский 1944-1949-йиллиридики шәрқий түркистан җумһурийити һөкүмити вә миллий азадлиқ инқилаб ишлириға баштин ахири арилашқан вә берия билән биргә 1945-йили, 4-айда сиясий бюродин бу инқилабқа ярдәм беришни тәклип қилип доклат сунған киши иди.

Сәйпидин әзиз өз әслимисидә баян қилишичә, у 1950-йили 2-айниң 14-күни сталин вә мав қатарлиқлар қатнашқан совет-хитай достлуқ вә өзара һәмкарлиқ шәртнамисини имзалаш мурасимиға қатнашқан вә сталин билән шу сорунда тунҗи қетим көрүшкән.