Seypidin ezizning oqurmenlerge yetmigen “Ömür dastani” ning 3-tomidiki uchurlar (4)

Stalin we mawning kölenggisi astidiki seypidin ezizning moskwa sepiri

Tarixiy shahit seypidin ezizi özining “Ömür dastani” ning neshr qilinmighan 3-tomida yene özining 1949-yili, 9-ayda exmetjan qasimi qatarliq sherqiy türkistan milliy azadliq inqilabi rehberliri qaza qilip, ularning ornigha béyjinggha bérip؛ siyasiy meslihet kéngishi yighinigha qatnashqanliqi we xitay azadliq armiyisining Uyghur diyarini igiligendin kéyin shinjang ölkilik hökümet qurulup, uzun ötmey maw zédong bilen birge moskwani ziyaret qilip, shertname imzalashqa qatnashqanliq jeryanlirini bayan qilidu.

Melumki, 1949-yili, 16-dékabir küni maw xitay wekiller ömikini bashlap, moskwagha yétip kélip, özining ikki aygha sozulghan sowét ittipaqi ziyaritini bashlidi. Seypidin eziz moskwani ziyaret qilidighan maw zédong bashchiliqidiki xitay wekilliri terkibidiki shinjang ömikining bashliqi süpitide mawning arqisidin, yeni 1950-yili, 1-ayning 30-küni moskwagha yétip kélip, sheher sirtidiki stalin dachisida turuwatqan maw zédong bilen körüshken.

Amérikadiki wilson merkizide saqliniwatqan sowét mexpiy arxipliridin ashkarilinishiche, 16-dékabir küni stalin maw bilen tunji qétim körüshkendin bashqa bir ay etrapida uning bilen sözleshmigen, 1950-yili, 22-yanwar küni stalin bilen maw ikkinchi qétim körüshkende ötküzülgen söhbette stalin sözini bashlap, özining maw bilen muzakire qilishqa tégishlik ikki yürüsh mesililer barliqi, biri sowét ittipaqi bilen xitay arisida yéngi shertname tüzüshke, ikkinchi yürüsh mesililerning shinjang, manjuriye we bashqilargha a'it ikenlikini tekitligen. Stalin axirida mexsus shinjang, yeni Uyghurlar diyari mesilisi heqqide pikir qilip, sowét ittipaqining mawning telipi boyiche shinjang üchün ashliq we toqumichiliq mehsulatliri teminlishige maqul bolidu we “Shinjang bilen ayrim kélishim tüzüsh” we yaki bu heqte xitay hökümiti bilen birlikke kelgen kélishim tüzüsh mesilisini otturigha qoyghanda, maw zédong “Biz birlikke kelgen kélishim tüzüshni xalaymiz, biraq öz nöwitide yene shinjang bilenmu ayrim kélishim tüzüshke bolidu” dep jawab béridu. Lékin stalin shinjang we manjuriye bilen tüzilidighan ayrim kélishimlerni merkiziy hökümetning testiqlishi lazimliqini eskertkendin kéyin, maw zédong: “Shinjang bilen merkiziy hökümet namidin kélishim tüzülüshi kérek” deydu.

Shuning bilen maw zédong stalinning telipi boyiche sowét ittipaqining shinjangda, yeni Uyghur diyarida ikki shirket, yeni renglik métal kanlirini échish we néfit élishqa a'it shirketlerni qurushqa a'it söhbet ötküzüsh üchün xitay wekilliri terkibide mexsus shinjang wekiller ömiki tesis qilghan. Seypidin ezizning öz eslimiside bayan qilishiche özi bu ömekning bashliqi, déng lichün, hüseyin muratof ezasi, chén shixu'a terjiman süpitide moskwagha kelgenidi. Uning bayan qilishiche, shu küni sowét ittipaqi tashqi ishlar ministiri andréy wishénskiy seypidin ezizni mexsus ziyapet bilen kütüwalghan. Seypidin eziz bu heqte: “Bu ziyapet méning shinjangdin moskwagha kelgenlikimni qarshi élish ziyapiti iken, yoldash ju énley, li fuchün we bizning sowét ittipaqidiki konsulimiz qatarliq bir qisim ademlernimu teklip qiliptu” (48-bet)deydu. 

Stalinning mawgha mexsus “Shinjang bilen ayrim kélishim tüzüsh” teklipini bérishi we mawning buninggha maqul bolushi, tashqi ishlar ministiri andréy wishinskiyning sherqiy türkistan jumhuriyitining ma'arip ministiri bolghan we 1949-yili, bu inqilabqa wekillik qilghan kishi-seypidin ezizni alahide kütüwélishining her xil arqa körünüshi bar idi. Amérikadiki Uyghur tarixi we medeniyiti tetqiqatchisi qahar baratning tehlil qilishiche, buning eng muhim siyasiy arqa körünüshi sowét ittipaqi, yeni stalinning xitaylar shinjang dep atighan sherqiy türkistanni yenila özining kontrolluqi we tesiri astidiki jay dep hésablighanliqi, bu jayni, yeni sherqiy türkistanni xitaygha xuddi sowghat kebi bergenliki üchün mawni sowét ittipaqining shinjang bilen ayrim kélishim tüzüshige mejbur qilghanliqidur. Shunga mawning bu shertni qobul qilmay amalimu yoq idi.

Sowét ittipaqi 1949-yili 10-ayda sherqiy türkistanni xitay azadliq armiyisining ishghal qilishigha tashlap bergendin kéyin shinjang ölkilik hökümet qurulup, burhan shehidi re'is, seypidin eziz mu'awin re'is bolsimu, emma mawning moskwa sepirige qatniship, kélishim tüzüshke re'is burhan shehidi emes, belki mu'awin re'is seypidin eziz tallandi. Shiwétsiyediki tarix tetqiqatchisi abdushükür muhemmed ependining tehlil qilishiche, sowét ittipaqining neziride seypidin eziz shinjanggha wekillik qilalaydighan kishi bolup, chünki u sowét ittipaqi qollighan sherqiy türkistan inqilabining rehbiriy shexsliridin we sowét ittipaqining ishenchlik adimi idi. Shunga mawmu uni tallashqa mejbur bolghan

Seypidin ezizning öz eslimiside ashkarilishiche, andréy wishénskiy ziyapette sözligen sözide seypidin eziz, ju énley qatarliq bashqa xitay rehberlirining aldida “Shinjang sowét ittipaqining bir qismi” dep éytqanda bashqilar heyran qélishqan. Emma, wishinskiy arqidinla: “Bu sözni amérika dölet ishliri katipi achison éytti” (48-bet)dep izahlighan we hemmisi külüshken.

Wishinskiy seypidin eziz qatarliqlarni qizghin qarshi alidighanliqini bildürgen hem hemmeylen stalin we maw zédongning salametliki üchün, ikki dölet dostluqi üchün qedeh kötürüshken.

Shuni eskertish mumkinki, tarixiy menbelerde qeyt qilinishiche, maw moskwada turuwatqan waqti uzarghandin kéyin xelq'arada mawning stalin teripidin tutup qélin'ghanliqigha, sowét ittipaqining shinjang qatarliq jaylarni igiliwalghanliqigha a'it xewerlermu tarqalghan bolup, sowét ittipaqi gherbtiki bu inkaslardin bi'aram bolup, axiri xitay bilen kélishim tüzüshke qarar qilghaniken. Wishinskiyning sözi emeliyette gherbtin kéliwatqan inkaslardin kélip chiqqan. Seypidin eziz eslimiside bayan qilishiche, u andréy wishinskiyning sözidin kéyin özi qedeh sözi sözligen bolup, u qedeh sözide “Junggo-sowét dostluqi” ning küchiyishini medhiyelesh bilen birge “Jahan'girlar ilgirikidek junggogha qol sélish, shinjanggha qol sélish, shinjangni junggodin ayriwélip, özining bir qorchaq ornigha aylanduruwélish niyiti emelge ashmaydighanliqini chüshendi”, shunga “Shinjang sowét ittipaqining bir qismi boldi” dégendek ighwalarni tarqatti dégen. U yene öz sözi heqqide toxtilip: “Ular néme dése désun shinjang ilgiridin junggoning bir qismi idi. Hazir junggo kompartiyisi rehberlik qilghan yéngi junggoning yenila bir qismi bolup, pütün junggo xelqi bilen bille azad boldi, achisonlar néme dése dewersun biz öz yolimizda méngiwérimiz dédim” (48-bet)dep bayan qilidu. Seypidin bu sözlerni dep bolup, axirida “Stalin, maw zédongning salametliki we junggo-sowét ikki döletning hem ikki dölet xelqining semimiy dostluqi üchün! dep qedehni kötürdüm, wishinskiy bu sözümge qayil bolghanliqini izhar qildi” (49-bet) dep eskertidu. Seypidin ezizning bu sözi, sowét ittipaqi hökümitining 1949-yilidiki sherqiy türkistan jumhuriyiti we inqilabining netijisiz axirlishishi, yeni bu jayning xitayning qolida qélishidin ibaret axirqi qararigha uyghun bolup, seypidin ezizning bu sözlerni moskwada sowét rehberliri aldida jakarlishi ularning telipi we siyasiy éhtiyajigha del mas kelgenidi. Shunga wishinskiy bu sözlerdin qayil bolghanliqini bildürgen.

Doktor qahar baratning qarishiche, xitay wekilliri terkibide seypidin eziz bashchiliqida mundaq ayrim bir ömek tüzülüshi we seypidin ezizning wishinskiy teripidin alahide kütüwélinishi yene bir tereptin sowét ittipaqining pilani bilen bolghan bolup, sowét ittipaqi bu arqiliq özining bu rayondiki menpe'etlirini saqlaydighanliqini xitay terepke körsetmekchi bolghan shuningdek Uyghur élining yer asti we üsti bayliqliri, jümlidin istratégiyilik bayliqliri bolghan uran we bashqa kem uchraydighan métal kanlirigha ige bolushni meqset qilish bilen munasiwetlik idi.

Seypidin ezizni alahide ziyapet bérip kütüwalghan andréy wishinskiy 1944-1949-yilliridiki sherqiy türkistan jumhuriyiti hökümiti we milliy azadliq inqilab ishlirigha bashtin axiri arilashqan we bériya bilen birge 1945-yili, 4-ayda siyasiy byurodin bu inqilabqa yardem bérishni teklip qilip doklat sun'ghan kishi idi.

Seypidin eziz öz eslimiside bayan qilishiche, u 1950-yili 2-ayning 14-küni stalin we maw qatarliqlar qatnashqan sowét-xitay dostluq we öz'ara hemkarliq shertnamisini imzalash murasimigha qatnashqan we stalin bilen shu sorunda tunji qétim körüshken.