Сәйпидин әзизниң оқурмәнләргә йәтмигән “өмүр дастани” ниң 3-томидики учурлар (6)

Сталин: уйғурлар күрәшчан хәлқ икән

1950-Йили, 2-айниң 14-күни москвада “совет-хитай достлуқ вә өзара ярдәм бериш шәртнамиси” имзалиништин кейин совет иттипақи билән “шинҗаң”, йәни уйғурлар дияри арисида рәңлик метал ширкити вә нефит ширкити қурушқа аит мәхсус икки айрим келишимни музакирә қилиш вә имзалаш ешип қалди.

Мав зедоң вә җу енләй башчилиқидики хитай вәкилләр өмики сәйпидин әзиз қатарлиқларға совет иттипақи билән икки ширкәт қуруш һәққидики сөһбәтни давамлаштуруш вә келишимгә имза қоюш вәзиписини йүкләп, 1950-йили 17-феврал күни бейҗиңға қайтиш алдида сталин уларға узитиш зияпити бәргән болуп, сталинниң бу тарихий зияпитигә сәйпидин әзизму қатнашти. Сәйпидин әзиз сталинниң бу зияпитини тәпсилий тәсвирләйду. Зияпәттә, сталин, әнә шу совет рәһбәрлири вә мав зедоң, җу енләй қатарлиқ хитай рәһбәрлири алдида сәйпидин әзиз вә уйғурларға алаһидә етибар бериш нуқтисидин сәйпидин әзизгә “мән сизни билимән” дәп алаһидә әскәртиду шуниңдәк уни қәдәһкә тәклип қилиду. Сталин сәйпидин әзизгә: “уйғур хәлқи күрәшчан хәлқ икән” дәйду.

Сәйпидин әзиз өзиниң сталин билән болған диялогини әсләп, өзиниң сталинниң бу сөзигә җавабән: “‛мән қәйәрдә зулум болса шу йәрдә күрәш болидикән, езилгән хәлқләр күрәшчан болуши тәбиий‚ дедим. Сталин күлүп, ‛гепиңиз тоғра, әмди йолдаш мав зедоң бар, уйғурлар езилмәйду‚ деди. Һәммә күлүшти, мән ‛буниңда һечқандақ мәсилә йоқ, әмди уйғурлар хатирҗәм‚дедим. Шуниңдин кейин сталин алдидики чоң румкиға йерим қоюлған шампанскийниң үстигә йәнә шампанскийни толдуруп, маңа ‛гәмбей‚ деди. Сталин хәнзучә ‛гәмбей‚ дегән сөзни өгиниваптикән. Мән рәһмәт дәп орнумдин туруп сталин сунған бақалға соқуштуруп азрақ ичип, рәһмәт дәп олтурмақчи болғанидим, сталин олтурушқа қоймиди. ‛гәмбей‚ дәп турувалди. Мав җуши ‛гән җиу гәнма‚ (ичсиңиз ичиветиң) деди. Мән күчинип ичивәттим. Йүриким қаттиқ соқуп кәтти”, дәп баян қилиду.

Сәйпидин әзизниң тәсвирлишичә, униң чирайиниң қизирип кәткәнликини мав зедоң көрүп, униңдин чатақ йоқлуқини сорайду, арқидин андрей вишинский уни яндики айрим өйдә дәм елишқа дәвәт қилиду. Бирақ, сәйпидин әзиз давамлиқ олтурушни давамлаштуриду. Шундақ қилип, сәйпидин әзиз шу күни сталинниң зияпитигә вә сталин билән мавниң 6 саәтләрчә давамлашқан параңлириға толуқ дахил болиду.

Сталинниң хитай вәкилләр өмикини узитип қоюш зияпити вә зияпәттә сталинниң сәйпидин әзизгә уйғур хәлқи һәққидә ейтқан бу сөзлири һәққидә әлвәттә, сәйпидин әзизниң мәзкур хатирилиридин башқа һечқандақ башқа бирәр һөҗҗәт йоқ. Шиветсийәдики уйғур тарихи тәтқиқатчиси абдушүкүр муһәммәд әпәндиниң қаришичә, уйғурларниң совет-хитай мунасивәтлиридики роли вә орни һәқиқәтән муһим әмма, бу һәқтә шуниңдәк сәйпидин әзизниң шу қетимқи москва зиярити һәққидә йәнә башқа мәнбәләрдинму издиниш зөрүрдур.

Сәйпидин әзиз өзиниң сталин билән болған бу көрүшүшидин вә өзиниң совет-хитай достлуқ шәртнамиси имзалашқа қатнашқанлиқидин наһайити һаяҗанлиниду һәм сталин вә мав зедоңниң һәмкарлиқиға юқири баһа бериду. У; сталин һәққидә: “сталин у бир маркс, адәттики маркс әмәс, намда улуғ маркс, лекин хаталиқи еғир болған маркс” дәп, униң хаталиқлириниму көрситип өтиду, әмма мав зедоңға болса: “йолдаш мав зедоң ялғуз җуңго хәлқиниң улуғ даһийси болупла қалмастин, совет иттипақида һәм дуняда һөрмәткә игә болған улуғ даһий” дәп баһа бериду.

Вәһаләнки, сталин өзи ярдәм бәргән вә қоллиған уйғурларниң миллий азадлиқ һәрикәтлирини өзи ахирлаштурған болуп, сәйпидин әзиз өзи 1944-1946-йиллири шәрқий түркистан җумһурийити маарип министири болған вә сталинниң уйғурларниң сиясий тәқдири билән қандақ четишлиқ икәнликини яхши биләтти. Шәрқий түркистан җумһурийити баш катипи болған абдурәуп мәхсум ибраһими әпәнди 2003-йили һаят вақтида зияритимизни қобул қилип, сталинниң уйғурларниң азадлиқ күрәшлирини башта қоллап, ярдәм берип ахирида өз мәнпәәтлири үчүн қурбан қиливәткәнликини аччиқ билән тәкитлигәниди. У: “сталин уйғур хәлқиниң өз мейи билән өз гөшини қоруди, у бизни алдап, ахирида өз мәқсәтлири үчүн ишләтти, ахирида бизгә мав зедоңни әкелип бәрди, бизни хитайниң қолиға тутуп бәрди” дәйду.

1950-Йили, 14-феврал күни, “совет-хитай достлуқ, иттипақдашлиқ вә өзара ярдәм бериш шәртнамиси” имзалинип болуп, мав зедоң қатарлиқлар қайтип кетип узун өтмәй, сәйпидин әзиз башчилиқидики өмәк билән совет муавин ташқи ишлар министири андрей громико башчилиқидики өмәк арисида уйғур диярида совет-хитай рәңлик метал вә нефит ширкити қурушқа аит сөһбәт йәнә давамлишип, лайиһәләр музакирә қилинди. Сөһбәтләр бир йерим айға созулғандин кейин, йәни 1950-йили, 3-айниң 27-күни ахири “шинҗаңда совет-хитай рәңлик метал вә кәм учрайдиған металлар һәссидарлиқ ширкити қуруш һәққидики келишим” билән “шинҗаңда совет-хитай нефит һәссидарлиқ ширкити қуруш һәққидики келишим” дин ибарәт икки келишим имзалинип, хитай тәрәптин сәйпидин әзиз имза қойиду. Улар совет тәрәпниң тәлипи бойичә 30 йиллиқ мөһләткә мақул болиду.

Америкадики уйғур тарихи вә мәдәнийити тәтқиқатчиси доктор қаһар баратниң қаришичә, сталин, вишинский қатарлиқ совет рәһбәрлириниң сәйпидин әзизгә юқири һөрмәт көрситишиниң түп мәқсити сәйпидин әзизни совет иттипақиниң тәсири астидики уйғур дияриниң вәкили, йәни өзиниң қоллиши астидики 1944-йилидин башланған шәрқий түркистан инқилабиниң рәһбәрлириниң бири сүпитидә көргәнлики болса, йәнә бир тәрәптин униң совет иттипақиниң мәнпәәтигә вәкиллик қилидиған йәр асти байлиқлири шәртнамисини имзалиғучи шәхс болуши иди.

Әнә шу рәңлик метал вә нефит ширкити келишим бойичә, икки тәрәп 50 % бойичә тәң пайда елиш нишанланған болсиму, әмма бу пүтүнләй совет иттипақиниң контроллуқи астида болғаниди. Бирақ, 1954-йили хрушеф тәхткә чиқип, бейҗиңни зиярәт қилғанда сталинниң мәзкур келишимлирини бикар қилип, лүшүн порти, икки ширкәтниң һоқуқини пүтүнләй хитайға өткүзүп бәргәниди. Мәзкур келишимләрдин әмәлийәттә мав зедоң ичидә қаттиқ нарази болған болуп, у сталинни шинҗаңни өзиниң йерим колонийәсигә айландурувалди, зорлуқ билән өз тәсирини тиклиди дәп хапа болған. У 1957-йили, өзиниң бу наразилиқини совет иттипақиниң хитайдики әлчиси билән болған сөһбәттә көрсәткән.