Yosif stalin we maw zédongning dostluqigha putlashqan “Uyghur tarixi” (1)

Tunji “Uyghur tarixi” kitabining yézilish arqa körünüshi

Dunyadiki tunji mexsus ilmiy akadémiyelik “Uyghur tarixi” kitabi Uyghurlarning özliri yaki xitaylar weyaki bashqa milletler teripidin yézilghan emes, belki sowét ittipaqi arxé'ologi we tarixshunasi aléksandir bérnshtam teripidin 1949-yili yézilghanidi.

19-Esirning axiridin bashlap, 20-esirning birinchi yérimighiche bolghan ariliqta Uyghurlarning tarixi, tili, medeniyiti we arxé'ologiyesi boyiche xelq'ara miqyasida yuqiri qizghinliq bilen tetqiqatlar élip bérildi. Bu sahe boyiche sabiq sowét ittipaqida zor netijiler meydan'gha kelgen bolup, 1951-yili almuta shehiridiki “Qazaq éli‏” zhurnili neshriyati sowét ittipaqining meshhur alimi aléksandir bérnshtam teyyarlighan “Uyghur xelqining qedimki we deslepki ottura esirler tarixining qisseliri” mawzuluq kitabni Uyghur tilida neshr qildi. 9 Bab, 286 betlik mezkur kitab Uyghurlarning qedimdin taki 14-esirgiche bolghan étnik, siyasiy, iqtisadiy we medeniyet tarixining tunji qétim omumlashturulup sistémiliq bayan qilinishi idi. Kitabta Uyghurlarning sherqiy türkistanning qedimi ahalisi ikenliki, Uyghurlarning mana shu zéminda peyda bolghanliqi, ularning qedimdin tartip taki 14-esirgiche her xil döletlerni, jümlidin orxun Uyghur qaghanliqi, turpan idiqut döliti we qaraxaniylar sulalisini qurup, yüksek medeniyet yaratqanliqi ilmiy hem pakitliq bayan qilin'ghan.

Bu kitabning mexsus sowét ittipaqi alimi teripidin sowét ittipaqida yézilishining melum arqa körünüshi bar bolup, bu aldi bilen sowét ittipaqining Uyghurlar diyarigha qaratqan siyasiti bilen munasiwetlik idi. Qazaqistandiki turan uniwérsitétining proféssori ablet kamalofning qarishiche, chünki sowét ittipaqi 1944-yili qurulghan sherqiy türkistan jumhuriyitini qollighanidi.

Ablet kamalofning qarishiche, sowét dewride herqandaq bir tarix tetqiqati hökümet we kommunistik partiye rehberliki bilen munasiwetsiz bolmasliqi mumkin emes idi. Her bir eser, her bir tetqiqat témisi kompartiye organliri teripidin tekshürülüp testiqlinatti. Shunga bérnshtamning mezkur Uyghur tarixi kitabimu oxshashla, sowét hökümiti we partiye organliri teripidin testiqlan'ghan bolushi tebi'iy ehwal idi.

Démek, 1945-1949-yilliri arisida sherqiy türkistan inqilabini astirtin qollighan stalin

Hökümitining programmisi astida sherqiy türkistan jumhuriyiti we Uyghurlarning milliy-siyasiy idé'ologiyesi hem xitaydin mustesna sherqiy türkistan yaki Uyghuristan weten idiyesini kücheytish meqsitide meshhur ottura asiya arxé'ologiyesi, türk, Uyghur tarixi tetqiqatchisi, köp yillar qirghizistanda yashap, balasaghun shehiri xarabisi we bashqa tengri tagh rayonidiki arxé'ologiyelik qézishlargha yétekchilik qilghan akadémik aléksandir natanowich bérnshtam teripidin “Uyghurlarning qedimki we ottura esir tarixining qisseliri” namliq eser teyyarlandi. Bérnshtam 1910-yili tughulup, 1956-yili, 46 yéshida lénin'grad shehiride wapat bolghan. U, sowét ittipaqi penler akadémiyesining eng yash akadémikliridin biri idi.

Shuni eskertish mumkinki, shu waqitta, yeni shu sherqiy türkistan jumhuriyiti dewride Uyghur tarixi nahayiti muhim mesile boldi, Uyghurlarning öz tarixigha qiziqishimu yuqiri idi. Shuningdek xitaylarmu Uyghur tarixini öz xahishi boyiche chüshendürüshke kiriship, “Shinjangda xenzularning Uyghurlardin burunla yashighanliqini, eksiche Uyghurlarning ottura esirde köchüp kelgenliki” qarishini kötürüp chiqti, hetta jang jijongmu shuni köp tekitlep, maqale yézip, maqalisini hetta xitayche we in'glizche élan qilip tarqatti. Sherqiy türkistan terep metbu'atlirimu Uyghur tarixi boyiche maqalilerni élan qilip, Uyghur aptorliri sherqiy türkistanning Uyghur we bashqa türkiy xelqlerning qedimi wetini ikenlikini otturigha qoydi. Qisqisi, tarix mesilisi eyni waqittiki siyasiy toqunushtiki muhim nuqtilardin idi.

Sowét ittipaqi ene shu nuqtidin chiqish qilip bérnshtamning bu eserni yézishini békitip we bu eserni Uyghurlar diyarigha, yeni sherqiy türkistan'gha kirgüzüshni meqset qilghanidi. Ablet kamalofning qarishiche, bérnshtam ilgirila Uyghur tarixi boyiche mexsus maqalilerni élan qilghan we bu jehette tonulghan küchlük alim bolup, uning 1947-yili élan qilghan maqalisidiki mezmunlar uning mezkur kitabigha kirgüzülgen.

Türkiyediki ege uniwérsitétining proféssori doktor alimjan inayetning qarishiche, rus we sowét tarixchiliri Uyghurlar tarixi we tili heqqide köp tetqiqatlarni qilip zor netijilerni qolgha keltürgen, ularning tetqiqatliri Uyghurlar arisigha burunla yétip kélip, Uyghurlarning öz tarixi, öz milliy kimlikini chüshinishige küchlük tesir körsetken.

A. N. Bérnshtamning mezkur “Uyghur tarixi‏” kitabi 1951-yili almutada neshr qilinsimu, emma bu eser sowét ittipaqi hökümiti teridin Uyghur diyarigha kirgüzülmey yighiwélinish qismitige duch keldi, shuningdin kéyin bu eser ikkinchilep neshr qilinmay qoydi. Undaqta bu kitab némishqa yighiwélindi? kitabning teqdirige körsetken tüp idiyeler we nuqti'inezerler qandaq? (dawami bar)