Kitabning tunjuqturulushidiki seweb
Ataqliq sowét ittipaqi arxé'ologi we tarixshunasi a.N bérnshtam özining " Uyghur xelqining qedimki we deslepki ottura esirler tarixining qissiliri" namliq kitabining muqeddimiside bu esirini yézishning tüp muddi'asini ipade qilghan. Aptorning kitabining kirish sözi 1949-yili yézilghan bolup, u mezkur Uyghur tarixi ilmiy esirining siyasiy ehmiyiti heqqide toxtilip, gherb alimliri we türkiye tarixchilirining türk we Uyghur tarixi heqqidiki qarashliri hem métodologiyesini tenqid qilidu . Kitabning oqurmen nishanining biwasite Uyghur diyari, bolupmu, eyni waqitta milliy azadliq inqilabi dawamlishiwatqan ghuljining oqurmenliri ikenlikini eskertidu. Uyghur tilidiki kirish söz qismini tehlil qilghanda, aptor kitabni 1949-yilidin ilgiri tamamlighan bolup, belki Uyghurche terjimisi sel kéchikken we 1951- yili neshir qilishqa teyyar bolghan.
Undaqta aptorgha néme üchün mezkur Uyghur tarixi ochérikini yézishi kérek boldi? dégen so'al tughulidu. Melumki, bu sowét ittipaqining 1944-1949-yilliridiki Uyghur diyari siyasiti bilen zich munasiwetlik bolup, sowét ittipaqi Uyghur diyarida , bolupmu ili , tarbaghatay we altayda élip bérilghan milliy azadliq herikitini her jehettin qollighanidi. Sowét ittipaqi bu rayondiki Uyghur qatarliq milletlerning milliy azadliq herikitini herbiy-siyasiy, soda-iqtisadiy we medeniyet jehetlerdin qollighandin tashqiri muhim emeliy yardemlerni körsetti. Ghuljini merkez qilghan üch wilayette sowét ittipaqining medeniyet , ma'arip shuningdek milliy idiye we siyasiy tesiri küchlük boldi.
Sowét ittipaqi mexsus tashkent shehiride " Sherq heqiqiti" zhurnili we neshiriyati , almatada " Qazaq éli " zhurnili we neshiriyati qurup, mexsus Uyghur tilida qerellik zhurnallarni we kitablarni chiqirip, sherqiy türkistantan'gha kirgüzdi. Bu zhurnallarda da'im Uyghur tarixi, medeniyitige a'it maqalilarmi bésilatti. Gomindang hökmranliqidiki bashqa yette wilayette bolsa sowét zhurnalliri we kitabliri qattiq cheklinetti. Bulardin bashqa yene ghuljida neshir qilinidighan Uyghur tilidiki " Azad sherqiy türkistan" géziti, " Küresh", " Ittipaq " zhurnili we bashqa metbu'atlarda milliy siyaset, milliy azadliq idiyiliri muhim téma bolghandin tashqiri Uyghurlarning qedimki, ottura esirler we yéqinqi zaman éntik, siyasiy, medeniyet tarixigha a'it maqalilarmu dawamliq neshir qilindi.
1946-Yili, 7-ayda sowét ittipaqining wasitichiliqida sherqiy türkistan jumhuriyiti bilen xitay merkizi hökümiti arisida birleshme hökümet qurulup, melum mezgil ötkendin kéyin, yeni 1947-yili 5-ayda jang keyshi mes'ud sebiri bayqozini birleshme hökümetning re'islikige teyinlesh bilen sherqiy türkistan jumhuriyiti terep xitayning özlirining qoshulushi we raziliqini almay turupla chiqarghan bu qararigha naraziliq bildürdi. Uzun ötmey turpan qozghilingi partlap, qanliq basturushqa uchridi. Exmetjan qasimi bashchiliqidiki sherqiy türkistan terep wekilliri birleshme hökümetni tashlap ghuljigha qaytip kétish bilen sherqiy türkistan armiyesi bilen xitay armiyesi arisida manas deryasi boyidiki qarmu-qarshiliq qaytidin kücheydi. Xitay gomindang hökümiti Uyghurlarning sowét ittipaqigha qarshi siyasiy qatlimi bolghan mes'ud sebiri bayqozi, muhemmed imin bughra we eysa ependi bashchiliqidiki türkchilik we sowétke qarshi pikir éqimini qollidi.
Uning üstige 1947-1949-yilliri soghuq munasiwetler urushining deslepki basquchida, sowét ittipaqi bile gherb döletliri munasiwetlirining arisidiki jiddiylikige egiship sowét -xitay munasiwetlirimu kündin kün'ge yirikleshti, xitayda kompartiye bilen gomindang arisidiki ichki urush barghanséri kéngeygen bolup, gomindang partiyisi we xitay jumhuriyitining gherb bilen bolghan hemkarliqi téximu kücheydi we ashti. Gomidang siyasiy qatlimida sowétke qarshi teshwiqatlar kücheydi.
Bérnshtam esirining kirish söz qismida eyni waqittiki Uyghur diyari, xitayning siyasiy weziyiti we xelqi'aradiki idiyewi toqunushlarni eskertish bilen birge türkiyediki pantürkizmliq tarixi nuqtinezerlirini tenqid qilidu hem sherqiy türkistandimu pantürkchilik idiyeliri we tarixi köz qarishi mewjutluqini tilgha élip," Pantürkchilerning shinjangdiki sadaqetmen muxlisliri polat qadiri qatarliqlar shularning izi bilen mangmaqta",dep polat qadiri qatarliqlarni eyibleydu. Eyni waqitta m.Bughra, p.Qadiri, m.Sebiri, q.Qoday we bashqa türkchilik tarixi we siyasi idé'ologiyelik pikir éqimigha ige kishiler Uyghurlar, jümlidin Uyghur diyarining tarixi musapiliri heqqide öz tarixi wariyantliri we köz qarashlirini ,jümlidin ortaq türk étnik tarixi hem milliy kimlik nezeriyesini özliri neshir qilgha gézit -zhurnal sehipiliri arqiliq xelq ichige tarqitiwatatti. 1948-Yili, polat qadirining " Ölke tarixi" namliq esiri Uyghur tilida ürümchide neshir qilindi. Muhemed imin bughraning 1940-yili yézilghan " Sherqiy türkistan tarixi" namliq kitabining melum qisimlirimu ürümchide tarqaldi. Bu eserler türkiyide neshir qilin'ghan türk tarixi eserlirining tesirige uchrighanidi. Enqerediki Uyghur inistitutining diréktori, doktor erkin ekremning qarishiche, sowét ittipaqi ene shu öz istratégiyelik menpe'etlirini qoghdash üchun sherqiy türkistandiki Uyghurlarning xitaydin perqliq bolghan tarixini yorutushqa tirishti shuningdek Uyghurlargha mundaq tarixiy rohni temin étish hem pantürkizimgha qarshi turush arqiliq Uyghurlarni we sherqiy türkistanni öz istratégiyelik meqsetliri üchün kozur qilip paydilandi. Bérnshtamning Uyghur tarixi ene shu meqset bilen yézilghanidi.
Doktor ablet kamalofning qarishiche, bu waqitta yene bir tereptin xitay tarixchilirimu hetta jang jijongning özimu "Shinjang tarixi", Uyghurlar tarixi heqqide maqalilarni yézip, " Shinjang qedimdin , yeni xen dewridin tartipla junggoning zémini bolghan", " Uyghurlar 9-esirde bu yerge köchüp kelgen. Xenzular Uyghurlaridn baldurla bu jayda yashighan"dégendek nuqti'inezerlerni terghip qilip, Uyghurlarning bu ölkidiki yerliklikini we musteqilliq hoquqini inkar qildi.
Mana shundaq xelq'ara , xitay we Uyghur diyarining weziyitige köre, sowét ittipaqi Uyghurlar arisida miliy idé'ologiye, milletlerning öz teqdiri özliri belgilesh hoquqi we bashqa idiyelerning küchep terghip qilinishini qollidi.
Démek,sowét tarixshunasi a.N. Bérnshtanming " Uyghur tarixi"ene shundaq bir qatar weziyetning teqezzasi boyiche mexsus sowét sherq tarixi programmisi boyiche Uyghur diyari üchün teyyalan'ghan'ghanidi. Eserde Uyghurlarning bu zémin ahalisining 80%ni teshkil qilidighanliqi, Uyghurlarning qedimdin tartip bu zéminda peyda bolup, her xil döletlerni, jümlidin qanqil döliti, orxun Uyghur qaghanliqi, gensu Uyghur döliti, qaraxanilar sulalisi we bashqilarni qurup, shanliq medeniyetlerni yaritip, bu zéminning igiliri bolghanliqi, tarixtiki xitay xandanliqlirining bu jaygha tajawuzchiliq qilghanliqi, emma xitaylarning héchqachan bu jayda asasliq küch we bashqurghuchi bolalmighanliqi, bu zéminning tarixining xitay tarixining bir qismi emesliki, Uyghurlarning ezeldin ayrim siyasiy gewde bolghanliqi we bashqilarni körsetken.
Bu kitab rusche teyyarlinip Uyghurchigha terjime qilin'ghan . Biraq kitabning rusche nusxisi héchqachan neshir qilinmighan. Némishqidu, hazirghiche bolghan ariliqta bérnshtamning pütün eserliri tizimlikide mezkur kitabning rusche nusxisi tilgha élinmaydu.
Mezkur eserning Uyghurche terjimis 1951-yili almuta shehiridiki mexsus Uyghur éli üchün xizmet qilidighan " Qazaq éli" zhurnili neshiriyati teripidin deslepki pikir élish meqsitidila az miqdarda chiqirilip, alimlarning qoligha pikir élish üchün tapshurulghan bolsimu, emma köpeytilip chiqirilip, Uyghur diyarigha ewetilishtin toxtitildi hem yighiwélindi. Ablet kamalofning qarishiche, bu 1949-yili, yazda sowét ittipaqining Uyghur rayonigha qaratqan siyasitide tüptin özgirish yüz bergenliki bilen munasiwetliktur. Doktor erkin ekremning qarishiche, heqiqeten, soghuq munasiwetler urushi éhtiyaji üchün sowét ittipaqi xitay kompartiyesining xitay xelq jumhuriyitini tézraq qurushini we Uyghur diyarini igilishini qollashni qarar qildi. Arqidin 1950-yili,14-féwral küni moskwada stalin bilen maw arisida sowét-xitay dostluq we ittipaqdashliq shertnamisi resmiy imzalinip, ikki döletning " Shérin ay"dewri bashlandi. Sowét ittipaqi amérika bashliq gherb döletlirige qarshi birliksep hasil qilish üchün xitay kompartiyesige herbiy-siyasiy, iqtisadiy jehettin ghayet zor derijide yardem körsetti. Xitaymu pütünley sowét ittipaqi terepte turidighanliqini jakarlidi. Démek, bérnshtamning "Uyghur tarixi" sowét -xitay dostluq munasiwetlirining éhtiyaji üchün Uyghur diyaridiki Uyghurlargha tarqitilishtin qalduriwétildi.
