Yosif stalin we maw zédongning dostluqigha putlashqan "Uyghur tarixi" (2)

Kitabning   tunjuqturulushidiki  seweb

Ataqliq sowét ittipaqi arxé'ologi we tarixshunasi a.N bérnshtam  özining " Uyghur xelqining qedimki we deslepki ottura esirler tarixining qissiliri" namliq  kitabining  muqeddimiside  bu esirini yézishning tüp muddi'asini ipade qilghan. Aptorning kitabining kirish sözi 1949-yili yézilghan bolup, u mezkur Uyghur tarixi ilmiy esirining siyasiy ehmiyiti  heqqide toxtilip,  gherb alimliri we türkiye tarixchilirining türk we  Uyghur tarixi heqqidiki qarashliri hem  métodologiyesini tenqid qilidu . Kitabning oqurmen nishanining biwasite Uyghur diyari,  bolupmu, eyni waqitta milliy azadliq inqilabi dawamlishiwatqan  ghuljining oqurmenliri ikenlikini eskertidu. Uyghur tilidiki kirish söz qismini tehlil qilghanda,  aptor kitabni 1949-yilidin  ilgiri tamamlighan bolup, belki Uyghurche terjimisi sel kéchikken we 1951- yili neshir qilishqa teyyar bolghan.
Undaqta aptorgha  néme üchün mezkur Uyghur tarixi ochérikini yézishi kérek boldi? dégen so'al tughulidu. Melumki, bu sowét ittipaqining  1944-1949-yilliridiki  Uyghur diyari  siyasiti bilen zich munasiwetlik bolup, sowét ittipaqi  Uyghur diyarida , bolupmu ili , tarbaghatay we altayda élip bérilghan milliy azadliq  herikitini her jehettin qollighanidi.  Sowét ittipaqi bu rayondiki Uyghur qatarliq milletlerning milliy azadliq herikitini herbiy-siyasiy, soda-iqtisadiy  we medeniyet jehetlerdin qollighandin tashqiri muhim emeliy yardemlerni körsetti. Ghuljini merkez qilghan üch wilayette sowét ittipaqining medeniyet , ma'arip shuningdek  milliy idiye we siyasiy tesiri küchlük boldi.
Sowét ittipaqi mexsus tashkent shehiride " Sherq heqiqiti" zhurnili we neshiriyati ,  almatada " Qazaq éli " zhurnili we neshiriyati qurup, mexsus Uyghur tilida qerellik zhurnallarni we kitablarni chiqirip, sherqiy türkistantan'gha  kirgüzdi.  Bu zhurnallarda da'im Uyghur tarixi, medeniyitige a'it maqalilarmi bésilatti. Gomindang hökmranliqidiki bashqa yette wilayette bolsa sowét zhurnalliri we kitabliri qattiq cheklinetti. Bulardin bashqa yene ghuljida neshir qilinidighan Uyghur tilidiki " Azad sherqiy türkistan" géziti, " Küresh", " Ittipaq " zhurnili we bashqa metbu'atlarda milliy siyaset, milliy azadliq  idiyiliri muhim téma bolghandin tashqiri Uyghurlarning qedimki, ottura esirler we yéqinqi zaman éntik, siyasiy, medeniyet tarixigha a'it maqalilarmu dawamliq neshir qilindi.
1946-Yili, 7-ayda sowét ittipaqining wasitichiliqida sherqiy türkistan jumhuriyiti bilen xitay merkizi hökümiti arisida birleshme hökümet qurulup, melum mezgil ötkendin kéyin, yeni 1947-yili 5-ayda  jang keyshi mes'ud sebiri bayqozini birleshme hökümetning re'islikige teyinlesh bilen sherqiy türkistan jumhuriyiti terep  xitayning özlirining qoshulushi we raziliqini almay turupla chiqarghan bu qararigha naraziliq bildürdi. Uzun ötmey turpan qozghilingi partlap, qanliq basturushqa uchridi. Exmetjan qasimi bashchiliqidiki sherqiy türkistan terep wekilliri birleshme  hökümetni tashlap ghuljigha qaytip kétish bilen sherqiy türkistan armiyesi bilen xitay armiyesi arisida manas deryasi boyidiki qarmu-qarshiliq qaytidin kücheydi. Xitay gomindang hökümiti Uyghurlarning  sowét ittipaqigha qarshi siyasiy qatlimi  bolghan mes'ud sebiri bayqozi, muhemmed imin bughra we eysa ependi bashchiliqidiki  türkchilik we sowétke qarshi pikir éqimini  qollidi.
Uning üstige 1947-1949-yilliri  soghuq  munasiwetler urushining deslepki basquchida, sowét ittipaqi bile gherb döletliri munasiwetlirining arisidiki jiddiylikige egiship sowét -xitay munasiwetlirimu kündin kün'ge yirikleshti, xitayda kompartiye bilen  gomindang arisidiki ichki urush barghanséri kéngeygen bolup, gomindang partiyisi we xitay jumhuriyitining gherb bilen bolghan hemkarliqi téximu kücheydi we ashti.  Gomidang siyasiy qatlimida sowétke qarshi teshwiqatlar kücheydi.
Bérnshtam esirining kirish söz qismida eyni waqittiki  Uyghur diyari, xitayning siyasiy weziyiti we xelqi'aradiki idiyewi toqunushlarni eskertish bilen birge  türkiyediki pantürkizmliq tarixi nuqtinezerlirini tenqid qilidu hem  sherqiy türkistandimu  pantürkchilik idiyeliri we  tarixi köz qarishi mewjutluqini tilgha élip," Pantürkchilerning shinjangdiki sadaqetmen muxlisliri polat qadiri qatarliqlar shularning  izi bilen mangmaqta",dep polat qadiri qatarliqlarni  eyibleydu. Eyni waqitta m.Bughra, p.Qadiri, m.Sebiri, q.Qoday we bashqa türkchilik  tarixi we siyasi idé'ologiyelik pikir éqimigha ige kishiler  Uyghurlar,  jümlidin  Uyghur diyarining tarixi musapiliri heqqide öz tarixi wariyantliri we köz qarashlirini ,jümlidin ortaq türk étnik tarixi hem milliy kimlik nezeriyesini özliri neshir qilgha gézit -zhurnal sehipiliri arqiliq xelq ichige tarqitiwatatti.  1948-Yili,  polat qadirining " Ölke tarixi" namliq esiri Uyghur tilida ürümchide neshir qilindi. Muhemed  imin  bughraning 1940-yili yézilghan " Sherqiy türkistan tarixi" namliq kitabining melum qisimlirimu ürümchide tarqaldi. Bu eserler türkiyide neshir qilin'ghan türk  tarixi eserlirining tesirige  uchrighanidi. Enqerediki Uyghur inistitutining diréktori, doktor erkin ekremning qarishiche,  sowét ittipaqi ene shu öz istratégiyelik menpe'etlirini qoghdash üchun sherqiy türkistandiki Uyghurlarning xitaydin perqliq bolghan tarixini yorutushqa tirishti shuningdek Uyghurlargha mundaq tarixiy rohni temin étish hem pantürkizimgha qarshi turush  arqiliq Uyghurlarni we sherqiy türkistanni öz istratégiyelik meqsetliri üchün kozur qilip paydilandi. Bérnshtamning Uyghur  tarixi ene shu meqset bilen yézilghanidi.

Doktor ablet kamalofning qarishiche, bu waqitta yene  bir tereptin xitay tarixchilirimu hetta jang jijongning özimu "Shinjang tarixi", Uyghurlar tarixi heqqide maqalilarni yézip, " Shinjang  qedimdin , yeni xen dewridin tartipla junggoning zémini bolghan", " Uyghurlar 9-esirde bu yerge köchüp kelgen. Xenzular  Uyghurlaridn baldurla bu jayda yashighan"dégendek nuqti'inezerlerni terghip qilip, Uyghurlarning bu ölkidiki yerliklikini  we musteqilliq hoquqini inkar qildi.
Mana shundaq xelq'ara , xitay we Uyghur diyarining  weziyitige köre,  sowét ittipaqi Uyghurlar arisida miliy idé'ologiye, milletlerning öz teqdiri özliri belgilesh hoquqi we bashqa idiyelerning  küchep terghip qilinishini qollidi.
Démek,sowét tarixshunasi a.N. Bérnshtanming " Uyghur tarixi"ene shundaq bir qatar weziyetning teqezzasi boyiche mexsus sowét sherq tarixi  programmisi boyiche  Uyghur diyari  üchün teyyalan'ghan'ghanidi.  Eserde Uyghurlarning  bu zémin  ahalisining 80%ni teshkil qilidighanliqi, Uyghurlarning qedimdin tartip bu zéminda peyda bolup, her xil döletlerni, jümlidin qanqil döliti, orxun  Uyghur qaghanliqi, gensu  Uyghur döliti, qaraxanilar sulalisi we bashqilarni qurup, shanliq medeniyetlerni yaritip, bu zéminning igiliri bolghanliqi, tarixtiki xitay xandanliqlirining bu jaygha tajawuzchiliq qilghanliqi, emma xitaylarning héchqachan bu jayda asasliq küch we bashqurghuchi bolalmighanliqi, bu zéminning tarixining xitay tarixining bir qismi emesliki, Uyghurlarning ezeldin ayrim siyasiy gewde bolghanliqi we bashqilarni körsetken.
Bu kitab rusche teyyarlinip Uyghurchigha terjime qilin'ghan . Biraq kitabning rusche nusxisi héchqachan  neshir qilinmighan. Némishqidu, hazirghiche bolghan ariliqta  bérnshtamning pütün eserliri tizimlikide mezkur kitabning rusche nusxisi tilgha élinmaydu.
Mezkur eserning Uyghurche terjimis 1951-yili almuta shehiridiki mexsus  Uyghur éli  üchün xizmet qilidighan " Qazaq éli" zhurnili neshiriyati teripidin  deslepki pikir élish meqsitidila  az miqdarda chiqirilip, alimlarning qoligha pikir élish üchün tapshurulghan bolsimu, emma köpeytilip chiqirilip, Uyghur diyarigha ewetilishtin toxtitildi hem  yighiwélindi. Ablet kamalofning qarishiche, bu 1949-yili,  yazda sowét ittipaqining  Uyghur rayonigha qaratqan siyasitide tüptin özgirish yüz bergenliki bilen munasiwetliktur.  Doktor erkin ekremning qarishiche, heqiqeten, soghuq munasiwetler urushi éhtiyaji üchün sowét ittipaqi xitay kompartiyesining xitay xelq jumhuriyitini  tézraq qurushini we Uyghur diyarini igilishini qollashni qarar qildi. Arqidin 1950-yili,14-féwral küni moskwada stalin bilen maw arisida  sowét-xitay dostluq we ittipaqdashliq shertnamisi resmiy imzalinip, ikki döletning " Shérin ay"dewri bashlandi. Sowét ittipaqi amérika bashliq gherb döletlirige qarshi birliksep hasil qilish üchün xitay kompartiyesige herbiy-siyasiy, iqtisadiy jehettin ghayet zor derijide yardem körsetti.  Xitaymu pütünley sowét ittipaqi terepte turidighanliqini jakarlidi. Démek, bérnshtamning "Uyghur tarixi" sowét -xitay dostluq munasiwetlirining éhtiyaji  üchün  Uyghur diyaridiki Uyghurlargha tarqitilishtin qalduriwétildi.

Buni bésish arqiliq, pikringizni yézing

• Print
• Hembehr
• Ewetish

Barliq pikir - bayanlarni körüsh.

• Bügünki anglitish
• Ilgiriki anglitishlar