Sultan jamal: meqsitim xelqimning siyasiy we milliy tarixiy musapilirining höjjetlik bedi'iy teswirini yaritish (1)

Muxbirimiz ümidwar
2018.05.10
Özbékistan Uyghur yazghuchisi sultan jamal ependi.
RFA/Ümidwar

Bügünki dewr ottura asiya Uyghur edebiyatida muhim orunni igiligen, pütün ijadiy hayatini asasen dégüdek Uyghur tarixi proza ijadiyitige béghishlighan yazghuchi sultan jamal üchün Uyghur xelqining bügünki dewrlerdiki siyasiy, ijtima'iy-iqtisadiy we medeniyet hayatini teswirleshtin köre Uyghur xelqining shanliq, güzel we seltenetlik dewrliri bilen öz azadliqi, erkinliki üchün élip barghan küreshliri hem siyasiy tragédiyelirini yorutush eng köngüllük ijadiyet yolidur.

Hazir özbékistan paytexti tashkentte yashawatqan özbékistan Uyghur yazghuchisi sultan jamal ependi öz ijadiy hayat musapisi heqqide toxtalghanda, u özining edebiy ijadiyet pa'aliyetlirini dewr rohigha ige shé'ir, ziyaret xatirisi we hékaye-powéstlar bilen bashlighan bolsimu, lékin axirqi hésabta Uyghur tarixi romanchiliqini özige menggülük yol qilip tallighanliqini bildürdi.

U bu jeryanda Uyghur xelqining köp esirlik shanliq musapiliri, 19-20-esirlerdiki siyasiy paji'elirini noqul bedi'iy toqulmilar bilen emes, belki tarixiy menbeler, tarixiy höjjetler, arxip matériyalliri asasida yorutup, oqurmenlerni, bolupmu yéngi ewladlarni öz milliy tarixi rohi bilen terbiyelesh qararigha kelgenliki hem bu sahede bir yürüsh eserlerni yoruqqa chiqarghanliqini bayan qildi.

Sultan jamal, “Sirliq ghar” (1993-yili), “Dozaxta tirik köygenler” (2011-yili) “Tengshelmigen alem” (2014), “Biz qaysi Uyghurlar?” (2017-yili), neshr qilinish aldidiki “Qurbanning bolay”, “Qoldin ketken amet”, “Qisaskar dunya” qatarliq bir yürüsh tarixiy romanlarning aptoridur.

Sultan jamal ependi özining 2011-yili, qazaqistandiki “Mir'eli neshriyati” teripidin neshr qilin'ghan “Dozaxta tirik köygenler” namliq romanini stalin hökümitining 1937-1938-yilliridiki chong tazilash herikitide nabut qilin'ghan Uyghur ziyaliyliri, edib-sha'irlirining tragédiyelirige béghishlighan bolup, bu yillar sowét ittipaqidila emes, belki pütün dunya boyiche kommunizm we mustebit tüzüm insaniyetke éghir balasi apet keltürgen dewri dep qarilinip, “Chong qizil térrorluq” dep atalghan idi. Ene shu tazilashta almuta we tashkentni merkez qilghan dangliq Uyghur siyasiy, medeniyet erbabliri, Uyghur ziyaliyliri, sha'ir we yazghuchiliri tutqun qilinip, öltürülgen we emgek lagérlirigha heydelgen idi. Aptor mana shu weqelerni resmiy hökümet arxipliri we sowét k g b höjjetliri asasida tekshürüp yorutqan.

Qazaqistandiki tonulghan Uyghur edebiyatshunasi, rusiye tebi'iy penler akadémiyesining ezasi proféssor alimjan tiliwaldi ependining qarishiche, sultan jamal ependining tarixi romanchiliq ijadiyitige yuqiri baha bérish kérek. Uni tarixi ormanchiliqta körünerlik netije qazan'ghan Uyghur yazghuchisi déyishke bolidu. Bolupmu, uning “Dozaxta tirik köygenler” namliq tarixiy romani tarixiy chinliq, bedi'iylik jehetlerdin nahayiti muweppeqiyetlik chiqqan eserdur.

Sultan jamal ependi ijadiyitini peqet 19-20-esir dewrigila emes, belki Uyghurlarning qedimki dewrlirige, yeni 840-yili orxun Uyghur qalghanliqi yimirilgendin kéyin sherqtin kelgen Uyghur qebililiri bilen esli Uyghur diyarida bar Uyghurlarning qoshulushi, omumen Uyghurlarning bu zémindiki étnik tereqqiyat tarixini bedi'iy usul bilen teswirleshkimu qaratqan.


Uning ijadiyitining eng yéngi méwiliridin biri 1865-1878-yilliri arisidiki yaqup beg rehberlikidiki yette sheher dölitining dölet tüzülmisi, uning eyni waqittiki impériyeler arisidiki mewjutluqi, rusiye impériyesining siyasiti we bashqa qismetlirige béghishlighan “Qoldin ketken amet” romanidur. Bu eser neshrge teyyarlinip bolun'ghan. Aptor bu eserni yézish rusiye dölet arxip höjjetlirini toplighan we zor sandiki her xil tillardiki tetqiqat eserlirini oqup chiqqan.
Sultan jamal 1950-1960-yillarda yüz bergen Uyghur diyaridin keng kölemde sowét ittipaqigha köchüsh herikitide ata-anisi bilen ghuljidin sowét qazaqistan jumhuriyitige köchüp chiqip, axiri oqush we xizmet sewebidin özbékistanni makan qilghan Uyghurlarning biridur.

1945-Yili ghuljida tughulup, bashlan'ghuch ma'arip terbiyesining deslepki qismini ghuljida élip, öz ana tiligha puxta asas salghan sultan ependi sowét ittipaqida, jümlidin özbékistanda 50 yildin buyan öz ana tilida izchil ijadiyet bilen shughullinip kéliwatqan Uyghur yazghuchisidur.

(Dawami bar)

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.