Sowét-xitay arxipliridiki sherqiy türkistan jumhuriyitining srliri

 20-Esirning 40-yilliridiki  Uyghur élining siyasiy tarixi  jümlidin sherqiy türkistan jumhuriyiti we sherqiy türkistan milliy azadliq inqilabi heqqide sherqiy türkistan jumhuriyitining her derijilik  hökümet höjjetliri, sherqiy türkistan jumhuriyitining herbiy-siyasiy, iqtisadiy, medeniyet-ma'arip we bashqa her sahege a'it ministirliqliri we idarilirining  türlük höjjetliri  birinchi qol menbeler bolsa, sherqiy türkistan jumhuriyiti dewridiki metbu'atlarmu oxshashla muhim matériyallardur.

Sherqiy türkistan jumhuriyitining qurulushidin tartip axiri yoqilishighiche bolghan pütün jeryanlar xelq'ara munasiwet arqa körünüshlirige ige bolghanliqi üchün u aldi bilen sowét ittipaqi we xitayning diqqet neziride hemde ularning siyasiy istratégiyesidin orun alghan. Ene sewebtin  sowét ittipaqi we xitaymu bu hakimiyet heqqide zor matériyallargha ige idi.  Sherqiy türkistan jumhuriyitining qurulushidin tartip yoq bolushighiche  bolghan siyasiy arqa  körünüshi biwasite  sowét ittipaqi bilen alaqiliq bolghanliqi üchün sowét  bixeterlik, herbiy we diplomatiye organliri mol matériyallarni  qaldurghan. Bu matériyallarning mutleq köp qismi ghuljigha jaylashqan sowét ittipaqining meslihetchiler orgini -2-domdiki général wladimir yégnarof, général aléksandir langfang qatarliqlar teripidin her küni, her heptilep taki 1946-yili  3-ayghiche sowét ittipaq ichki ishlar xelq komissari lawrénti bériya, stalin, molotof we bashqa siyasiy biyoro ezalirigha yollan'ghan. Uningdin kéyin taki 1949-yilighiche  ichki ishlar ministiri kruglof, dölet xewpsizlik ministiri abakumoflargha  hem ular arqiliq, 1947-yilidin kéyin  dölet xewpsizlik orgini bashliqi fédotof  qatarliqlar  arqiliq stalin, bériya, molotoflargha yollan'ghan. Stalin bashchiliqidiki siyasiy biyoro we ichki ishlar organlirimu mexsus sherqiy türkistan heqqide qararlarni qobul qilghan. Ene shu nurghunlighan sowét mexpiy arxip höjjetliri hazirqi rusiye fédératsiyesi dölet arxipining r-9401- fondida, rusiye döletlik ijtima'iy siyasiy tarixi arxipining 17-fonida shuningdek yene merkiziy siyasiy höjjetlerni saqlash orni qatarliq orunlarda, yene bir qisim arxiplar özbékistan, qazaqistan, qirghizistan prézidént arxipxanilirida saqliniwatqan bolup, bu arxiplarning melum qismi ilgiri échilip paydilinishqa ruxset qilin'ghan.   Ene shu arxiplar asasida  tetqiqat qilghan rusiye tarixchisi proféssor barminning  éytishiche, emma kéyin  bu arxiplar qaytidin taqalghan we yenila zor sandiki arxiplar téxi ashkarilanmidi.

  Yéqinda istanbuldiki teklimakan Uyghur neshriyati teripidin tarqitilghan “20-Esir Uyghur siyasiy tarixi” namliq kitabning aptori, 1940-yillardiki sherqiy türkistan jumhuriyiti  heqqide etrapliq izden'gen tarixchi qehriman ghojamberdining  éytishiche,

Mezkur ilgiri mexpiy tutulghan sowét arxipliri  1949-1944-yilliridiki mezkur jumhuriyetning siyasiy, ijtima'iy-iqtisadiy, herbiy, medeniyet-ma'arip ehwali, qisqisi bu hakimiyetning döletchilik qurulmisi heqqide, bolupmu bu hakimiyetning bashlinishi we  siyasiy teqdiri heqqide etrapliq chüshenchilerge ige bolush hem nurghun sirliq tügünlerni yéshishte  helqilghuch rol oynaydu.

Lékin, sherqiy türkistan jumhuriyitining eyni waqittiki reqibi –xitay jumhuriyitining herbiy, siyasiy, diplomatiye organliri, jümlidin ürümchidiki gomindang herbiy-memuriy da'irilirimu  bu hakimiyetni yoqitish,  qozghilanglarni  herbiy jehettin basturush, siyasiy sülhi yoli bilen yoqitish istratégiyelirini yürgüzgen bolup, gomindang merkiziy hökümiti bu hakimiyetni we uning rehberlirini, ularning siyasiy yönilishi, herbiy ehwali hem  bashqilarni közitish, tekshürüsh matériyalliri shuningdek sowét ittipaqi terep bilen  bolghan diplomatiyelik pa'aliyet höjjetlirini qaldurghan. Bu höjjetlerning mutleq köp qismi mexpiy bolup, yéqinqi yillardin bashlap bularning birqsimining mexpiyetliki teywen hökümiti teripidin bikar qilinip ashkarilinishqa bashlighan.

Ene shu teywen arxiplirining birqismini terjime qilish bilen shughullan'ghan tarix tetqiqatchisi taran Uyghurning qarishiche, bu arxip höjjetliri nöwette teywendiki döletlik tarix sariyi dep atalghan mexsus arxipxanida saqlanmaqta.

Gomindang  merkiziy hökümiti bashtin axiri sherqi türkistan inqilabi sherqiy türkistan jumhuriyitini düshmen küch dep körgen bolup, bu höjjetlerde milliy armiye “ Bandit armiyesi” “ Ili banditliri”,  exmetjan qasimi qatarliq sherqiy türkistan inqilabi rehberliri“  Banditlar”, “ Banditlar bashlamchiliri”, “ Ili banditlirining béshi” dégendek haqaretlik atalghular bilen atalghan. Bu arxiplarda  exmetjan qa'ismi qatarliqlarning söhbet üchün ürümchige kelgen künidin tartip ularning birleshme hökümettiki pa'aliyetliri, nenjingdiki qurultaydiki ish-heriketliri, sherqiy türkistan, yeni ili terepning bétimge boysunmay yenila özining musteqilliq ornini saqlawatqanliqi qatarliqlar tepsiliy közitishler arqiliq yorutulghan. Bular ichide jang jijong qatarliqlarning ichki jehettiki xetliri, dölet mudapi'e ministirliqining ichki höjjetliri we bashqilar, hetta jang keyshining pozitsiyesige a'it uchurlarmu bar. Eng muhimlardin biri exmetjan qasimi qatarliqlarning 1946-yili 11-aydin 1947-yili 1-ayghiche nenjingdiki gomindang xelq qurultiyigha qatnishish jeryanida qurultaygha “ Shinjangni sherqiy türkistan jumhuriyitige özgertish” teklip layihesini sunushi we bu jeryanda élip barghan pa'aliyetlirige a'it  gomindang istixbarat orginining “ Dölet xelq qurultiyi istixbaratliri” mawzuluq köp qisimliq mexpiy höjjetliridur. Taran Uyghurning éytishiche, bu höjjetler boyiche alghanda, gomindang istixbarat orgini exmetjan qasimigha sherqiy türkistanni musteqil qilish herikitining bashchisi, sherqiy türkistanchilarning rehbiri dep düshmenlik nuqtineziridin baha bergen.

Teywendiki gomindangning mezkur mutleq mexpiy arxiplirining hemmisi téxi ashkara bolmighan bolup,  bu höjjetler xitay terepning sherqiy türkistan döliti we qozghilangni yoqitishta qandaq chare-tebirlerni qollan'ghanliqi we qandaq siyasiy istratégiye hem herbiy charilarni qollan'ghanliqi, ikki terep arisidiki siyasiy küreshning neqeder küchlük bolghanliqini chüshinishte nahayiti muhim, yeni xitayning meydanini  bilishtiki birinchi qol menbedur,

Lékin,  sherqiy türkistan inqilabining eng axirqi teqdiri, yeni exmetjan qasimi  qatarliq sherqiy türkistan jumhuriyiti rehberlirining axirqi teqdiri, ularning ölümining  heqiqiy siri we jeryani shuningdek sowét terepning ghuljidiki konsullirining exmetjan qasimi qatarliqlarning kompartiye wekili déng lichün bilen ötküzgen söhbetliri heqqidiki melumatliri,  exmetjan qasimi qatarliqlarning almutagha barghanidin kéyinki jeryanlar, moskwaning axirqi qarari we  tallishi hem bashqilar heqqidiki eng nazuk nuqtilar yenila mutleq mexpiyetlik nuqtisi saqlanmaqta. Bu axirqi ehwallargha a'it bezi ichki höjjetlermu hem xitay kompartiyesi terepning alghan ichki qararlirimu mutleq mexpiy halda turmaqta.