“Tarix we bügün” (2013 - yili 17 - féwral)

Élixan töri'ing sowét ittipaqigha élip kétilishining ichki sewebliri

Qutlan maqalisi

1944 - Yili 12 - noyabirda ghuljida qurulghan sherqiy türkistan jumhuriyitining re'isi élixan töremning 1946 - yili “11 Maddiliq bitim” imzalan'ghan künlerde tuyuqsizla yoshurun halda sowét ittipaqigha élip kétilishi hazirghiche bir tarixiy tügün halitide turmaqta. Öz dewride ghuljidiki köpligen kishiler, shu jümlidin élixan töremge eqide qilidighan yéqinliri bu ishni sürüshte qilghan bolsimu, lékin héchkimdin qana'etlinerlik jawabqa érishelmigen. Sowét ittipaqining ghuljidiki konsulxanisi hemde “Ikkinchi nomurluq öy” diki mexpiy xadimlarmu bu ish heqqide héchqandaq chüshenche bermigen.

Undaqta, milliy inqilab arqiliq musteqilliq jakarlighan bir jumhuriyitning re'isi, marshali shundaqla shu dewrdiki eng yuqiri nopuz igisi bolghan élixan töre némishqa tuyuqsizla hakimiyettin yiraqlashturuldi? uni kimler néme sewebtin qandaq usul bilen ghuljidin sowét ittipaqigha élip kétishi? néme üchün ilidiki milliy hökümet ezaliri bilen milliy armiyidiki ofitsér - jengchiler özlirining eng aliy rehbiri bolghan bir zatning namelum kishiler teripidin yoqutiwétilishige süküt qildi?

Bu heqte muhakime élip bérish üchün biz dunya Uyghur qurultiyining orta asiyadiki alahide wekili, tarixshunas qehriman ghojamberdi bilen söhbet élip barduq. Qehriman ghojamberdi élixan törining Uyghur élige kélish tarixi heqqide toxtilip, uning 1944 - yilidiki sherqiy türkistan jumhuriyitining re'isi süpitide otturigha chiqishing tasadipiyliq ikenlikini ilgiri sürdi.

Shahitlarning eslimilirige qarighanda, 1944 - yili aprélda ghuljida mexpiy halda “Azadliq teshkilati” qurulghanda élixan töremning sowét ittipaqining ghuljidiki bash konsuli dobashinning aghzaki yosunda “Musteqilliq wedisi” bérishi bilen bu teshkilatqa rehber bolghanliqi melum. Shundin kéyin élixan törem özining meschitlerdiki ajayip nutuq we teblighliri bilen ghulja xelqini inqilabqa ündeydu. 1944 - Yili 12 - noyabirda ghuljida sherqiy türkistan jumhuriyiti jakarlan'ghanda élixan töre tunji re'is jumhur bolush süpiti bilen milliy inqilabning axirqi meqsitining musteqilliq ikenlikini ilgiri süridu.

Seypullayéf, seypidin ezizi qatarliq shexslerning hazirghiche élan qilin'ghan türlük eslimiliride shundaqla 1960 - yillarda sowétler ittipaqigha köchüp chiqip qazaqistanda yashighan sabiq sherqiy türkistan jumhuriyeti hökümitining bash katipi bolghan abdure'up mexsum qatarqliq shahitlarning eslimilirige qarighanda, élixan töremning izchil yosunda milliy musteqilliqni terghip qilip, herqandaq shekildiki sülh - salagha qarshi turghanliqi melum. Köpligen shahitlar élixan töremning “11 Bitim” qarshi turghanliqi seweblik sowét ittipaqining chishigha tegkenlikini ilgiri süridu. Tarixshunas qehriman ghojamberdimu bu nuqtini alahide tekitleydu.

Undaqta, sowét ittipaqi néme üchün ilida inqilab partlashning aldida idé'ologiye jehettin kommunizmgha qarshi bolghan élixan töremni “Azadliq teshkilati” ning rehbiri bolushqa ündeydu shundaqla 1944 - yili 12 - noyabirda jumhuriyet jakarlan'ghanda uning re'is jumhur bolushigha süküt qilidu? qehriman ghojamberdi buning sewebining eyni dewrdiki ilining shara'iti we blixan töremning xelq ichidiki yüksek nopuzi bilen munasiwetlik ikenlikini tekitleydu.

Melum bolushiche, élixan törining sowét ittipaqi bilen bolghan ziddiyiti bitim imzalinishning aldida yoshurun halette bolghan bolsa, 1945 - yili 8 - ayda milliy armiye manas deryasining gherbiy qirghiqida buyruq boyiche toxtap, gomindang bilen tinchliq söhbiti ötküzüsh mesilisi otturigha qoyulghandin kéyin ashkara ipadilinishke bashlighan. Abdure'up mexsum öz eslimiliride bitim imzalinishtin xéli burunla ghuljidiki alahide hoquqluq sowét xadimlirining élixan töremning ayali bilen ikki oghlini “Oqup kelsun” dégen bahane bilen tashkentke yolgha salghanliqini, buning emeliyette élixan töremni sowét ittipaqigha élip kétishning bir signali bolghanliqini ilgiri süridu. Seypullayéfmu öz eslimirilide 1945 - yili etiyaz ayliridin bashlapla sowét ittipaqining élixan töremni hakimeyettin chetleshtürüsh pilanini bashlighanliqini tilgha alidu. Uning körsitishiche, sowét ittipaqi séyit höjjet isimlik bir ishpiyonni élixan törining yénigha qoyghan hemde ghuljidiki bash saqchi idarisining sowét ittipaqiliq meslihetchisi eli ependi élixan törining ishxanisini mexpiy aqturup turghan.

Sherqiy türkistan jumhuriyiti dewride xizmet qilghan shahitlarning köp qismi birdek sowét ittipaqining élixan töremni élip kétishide mundaq birqanche sewebning bolghanliqini tilgha alidu. Yeni élixan töremning bitimge qarshi turup musteqilliq ghayiside ching turushi, islam eqidilirini terghip qilip asirttin sowét kommunizim mepkurisigha qarshi turushi, yerlik puqralarning sowét girajdanliqigha ötüshige qarshi turushi shundaqla gensu, chingxey ölkisining tungganlardin bolghan bash herbiy qomandani ma bufanggha mexpiy mektup yollap musulmanlarning islamiy birlikini berpa qilishqa urun'ghanliqi sowét ittipaqining oghisini qaynatqan asasliq seweblerdur dep qaraydu. Qehriman ghojamberdi eyni waqitta sowét ittipaqining hetta élixan törini öltüriwétishi mumkin ikenlikini, emma Uyghur kartisini qayta oynash zörüriyiti tughulghanda lazim bolidu dep qarighanliqi üchün waqitliq saqlap qalghanliqini ilgiri süridu.

Yuqiriqi sewebler tüpeylidin sowét ittipaqining ghuljida turushluq “Ikkinchi nomurluq öy” diki mexpiy xadimliri yoshurun süyiqest pilanlighan. Ular “11 Maddiliq bitim” imzaliniwatqan künlerde ghuljidiki “Yashlar teshkilati” ning ezalirini heriketlendürüp, élixan töremni istipa bérishke qistaydighan imzasiz xet yazdurghan hemde shu arqiliq blixan töremni abroysizlandurushqa urun'ghan. 1946 - Yili 13 - iyun küni kéchide “Ikkinchi nomurluq öy” diki sowét ittipaqiliq mexpiy xadimlardin eli ependi, iskender ependi (orus, rusche ismi iwan iwanowich iwanof) we zakir ependi qatarliq 3 kishi élixan töremni zés markiliq pikapqa sélip “Özbékistan kompartiyisining birinchi sékrétari osman yüsüpof siz bilen qorghas chégrisida körüshmekchi” dégen gep bilen sowét ittipaqigha élip ketken. Shundin bashlap, élixan töre tashkentte 1976 - yilighiche yashap alemdin ötken.

“Uyghurche - xitayche idiqut lughiti”namliq kitab türkiyide neshir qilindi

Erkin tarim programmisi

Hemmimizge melum, til tarixi tetqiqatida qedimki qolyazmilar bolupmu qedimki lughetler eyni dewrning til alahidilikini tetqiq qilishta muhim ehmiyetke ige. Shunga, bu tarixiy lughetlerni tepsiliy tetqiq qilish tilshunaslarning burchi. Uyghurlarning qedimki waqitlarda yézilghan nurghun lughetlirining barliqi tarixiy menbelerde körsitilgen bolsimu, ularning ichide tépip chiqilip tetqiq qilin'ghanliri az déyerlik. Bolupmu islamiyettin burunqi dewrge a'it bolghan Uyghurche - xitayche, xitayche - Uyghurche we bashqa lughetler heqqide tepsiliy tetqiqatlar tolimu kemchil.

1960 - Yili ürümchide neshir qilin'ghan “Medeniy yadikarliqlar” zhurnilida, 1959 - yili turpanning yalquntagh étikidiki singgim budda xarabiliridin qedimqi xitayche - Uyghurche lughettin 11 waraq tépilghanliqi heqqidiki maqale élan qilin'ghan. Bu 11 betlik lughet toghrisida arxé'olog qurban weli tetqiqat élip barghan idi. 1980 - We 1981 - yilliri dolqun qembiri bilen israpil yüsüpning maqalisidimu, turpandiki bézeklik ming öyni tekshürüsh xizmiti jeryanida tépilghan qedimki lughet waraqliri heqqide melumat bergen.

Bulardin sirt xitay türkolog wang yü'enshin xitaydiki türk tilliri tetqiqatliri dégen kitabida qedimqi kucha tili we qedimqi Uyghur tili lughiti heqqide toxtalghan bolup, bezi xitay türkologlarning éytishiche bu lughet 5 - esir we 8 - esirler arisidiki dewrge a'it bolup, epsuski bizgiche yétip kelmigen.

Xitayning ming sulalisi mezgilide yézilghan, ching sulalisi mezgilide kéngeytilgen, we kéyinki yillarda köp qétim bésip tarqitilghan “Uyghurche - xitayche lughet” muhim ehmiyetke ige.

Bu lughet bügünki Uyghurchining tarixini, til alahidilikini tetqiq qilish üchün, shundaqla ming sulalisi bilen Uyghurlarning munasiwitini tetqiq qilish üchün nahayiti muhim tarixiy matériyal hésablinidu.

“Idiqut lughiti” dep nam bérilgen mezkur lughet meghpiret kamal yunus'oghli teripidin 1997 - yili enqere uniwérsitéti qedimki türk tilliri kafédirasining magistirliq unwani üchün teyyarlan'ghan bolup, 2012 - yili 2 - ayda qayta tüzitilgendin kéyin, türkiye jumhuriyiti til tetqiqat idarisi teripidin neshir qilin'ghan.

195 - Betlik bu eser qandaq mezmunlarni öz ichige alghan? kitabning türkologiye we tarix tetqiqatida qandaq roli bar?dégen'ge oxshash so'allargha jawab tépish üchün kitabning aptori doktor meghpiret kamal yunus'oghli bilen söhbet élip barduq.