Ili hökümiti köp xil tilliq metbu'atqa alahide köngül bölgen idi (1)

Tarixiy melumatlargha asaslan'ghanda 1944-yili 12-noyabir küni ghuljida tesis qilin'ghan sherqiy türkistan jumhuriyiti waqitliq hökümiti hakimiyetni qolgha keltürgen künidin tartip, metbu'atni milliy azadliq inqilabning rawajlinishi we xelqning démokratik hoquqlirini kücheytishtiki eng muhim idé'ologiyelik wasite dep hésablap, teshwiqat-terghibat, metbu'at we neshriyat ishlirigha alahide köngül bölgen shuningdek arqimu-arqidin öz neshri epkarilirini chiqirishqa bashlighan.

Jumhuriyet waqitliq hökümiti birinchi bolup chiqarghini özining organ géziti “Azad sherqiy türkistan” bolup, taki 1949-yilighiche bolghan ariliqta ghuljida Uyghur tilida, “Küresh”, “Ittipaq” zhurnili we bashqa gézit-zhurnallar neshr qilin'ghan. Chöchekte bolsa “Xelq awazi” géziti chiqirilghan. Uyghur tili bilen bir qatarda qazaq, rus we bashqa tillardimu gézit we zhurnallar neshr qilinip tarqitilghan.

Amérikada yashaydighan Uyghur tarixi we medeniyiti tetqiqatchisi doktor qahar baratning éytishiche, bular ichidiki “Azad sherqiy türkistan” géziti jumhuriyet hökümitining eng muhim, köp xil tildiki, köp tirazhliq organ géziti bolup hésablinidu.

Mezkur gézit 1946-yili, 7-ayda “Inqilabi sherqiy türkistan” gha özgertilgendin kéyin, 1947-yili 8-aydin taki 1950-yilighiche bu gézitte muxbir bolup ishligen, hazir qazaqistanning almata shehiride yashawatqan 90 yashliq tatar Uyghurshunas munir yérzin ependining éytishiche, “Azad sherqiy türkistan” gézitige deslepte meshhur tatar ziyaliysi, sherqiy türkistan jumhuriyiti waqitliq hökümiti ma'arip ministiri hebib yunichi bash bolghan, her qaysi tillardiki bölümlerde shu milletning ataqliq ziyaliyliri xizmet qilghan.

Mezkur gézit betliride milliy azadliq inqilabiy herikiti we gomindanggha qarshi azadliq küreshlirining kündilik ehwali, partizanlar we milliy armiyening urush xewerliri, Uyghurlar diyaridiki siyasiy, ijtima'iy weziyet, xelq'ara weziyetke a'it uchurlar, maqale- teqrizler hemde edebiy eserler we tarixiy maqaliler élan qilinip turghan. Hetta hökümetning bezi emir-permanlirimu bu gézitte élan qilin'ghan.

Mezkur gézit 1946-yili 6-ayda ili terep bilen gomindang merkizi hökümiti “11 Maddiliq tinchliq bitim” ini imzalap, birleshme hökümet qurulghandin kéyin, öz namini “Inqilabi sherqiy türkistan” géziti dep özgertken. Munir yérzinning éytishiche, mezkur gézit “11 Maddiliq bitim” imzalan'ghandin kéyin özining siyasiy idiyewi yönilishide melum özgirishler yürgüzgen.

1945-Yilining axirida ghulja shehiride abdukérim abbasof, seydulla seypullayéf qatarliqlar rehberlikide “Sherqiy türkistan inqilabchil yashlar teshkilati”qurulghandin kéyin, 1946-yilining béshidin taki 1948-yili 8-ayghiche yashlar teshkilatining géziti we “Küresh” namliq qosh ayliq zhurnili chiqirilghan we 1948-yili ghuljida yene “Ittipaq” mejmu'esi we bashqa zhurnal hem gézitler neshr qilin'ghan.

“Inqilabi sherqiy türkistan” géziti, “Küresh” we “Ittipaq” zhurnallirining her qaysi sanlirida siyasiy, iqtisad, medeniyet we weziyetke, Uyghur tarixigha a'it maqaliler, milliy ang mezmunidiki shé'irlar we bashqa eserler élan qilinip turghan. “Küresh”‏ zhurnilida hetta “11 Maddiliq bitim” ning toluq nusxisi, exmetjan qasimining jang jijong bilen yézishqan xetliri, Uyghurlarning qedimdin hazirqi zaman'ghiche bolghan tarixi we bashqa köpligen höjjet xaraktérlik eserler élan qilin'ghan idi.

Türkiyediki hajitepe uniwérsitétining tarixi oqutquchisi, doktor erkin ekremning qarishiche, üch wilayette chiqirilghan mezkur gézit-zhurnallar shu waqitning siyasiy, medeniyet, tarixi, idé'ologiyesi we bashqilarni chüshinishte birinchi qol matériyal hésablinidu.

Milliy armiyemu özining mexsus Uyghur tilida armiye zhurnilini chiqarghan. Bulardin bashqa yene, xanim qizlar jem'iyiti qurulup, Uyghur tilida “Xanim-qizlar”zhurnili chiqirip tarqatqan idi.