“Azad sherqiy türkistan” din “Ili géziti” ghiche

Muxbirimiz ümidwar
2017.08.31
Sh-Turkistan-Jumhuriyiti-armiyisi-305.jpg Süret, 1944 - yili ghuljida qurulghan sherqi türkistan azadliq armiyisidiki bir qisim jengchi ofitsérlerning süretliri.
File photo

Tarixiy melumatlargha asaslan'ghanda 1944-yili, 7-noyabir küni ghulja shehiride milliy azadliq qozghilingi partlap, besh kündin kéyin, yeni 12-noyabir küni sherqiy türkistan jumhuriyiti waqitliq hökümiti tesis qilinish bilen bir waqitta her qaysi nazaretler arqimu-arqidin qurulushqa bashlighan. Ene shu qatarda teshwiqat-terghibat, metbu'at we neshriyat ishlirigha alahide köngül bölünüp, hökümet gézit idarisi qurush qarar qilinip, “Azad sherqiy türkistan” nami astida gézit chiqirilghan. Bu gézitke tatar ziyaliysi hebib yunuchi mes'ul bolghan shuningdek yene deslepki waqitlarda exmetjan qasimimu mezkur gézitte ishligen.

Bu gézit deslepte, Uyghurche, qazaqche we rusche chiqirilghan bolup, sherqiy türkistan jumhuriyiti waqitliq hökümitining organ géziti hésablinidighan “Azad sherqiy türkistan” géziti gomindang merkizi hökümiti bilen sherqiy türkistan jumhuriyiti arisida tüzülgen tinchliq bitimi boyiche 1946-yili, 7-ayning béshidin étibaren öz namini “Inqilabi sherqiy türkistan” gha özgertken. 1947-Yili, 8-aydin étibaren taki 1949-yilighiche “Inqilabi sherqiy türkistan” gézitide ishligen tatar ziyaliysi, hazir almuta shehiride yashawatqan 90 yashliq Uyghurshunas munir yérzin ependining eslishiche, “Inqilabi sherqiy türkistan” géziti Uyghurche, qazaqche, rusche, shibeche, xitayche besh xil tilda chiqqan bolup, mezkur gézit idarisi eyni waqittiki ghuljidila emes, hetta belki pütün Uyghurlar diyari boyichimu köp xil tilliq chong gézitxana hésablinatti.

Munir yérzinning eslishiche, “Inqilabi sherqiy türkistan” géziti idarisige 1947-yili 8-aydin kéyin Uyghur sayrani bashchiliq qilghan we Uyghur tehrir bölümini ataqliq Uyghur sha'iri nur bosaqof bashqurghan shuningdek gézitte nimshéhit armiye éli, nurmuhemmet noruzof, zunun qadiri, elqem extem qatarliq bir qisim ataqliq Uyghur edibliri, ziyaliyliri xizmet qilghan.

Uning éytishiche, “Inqilabi sherqiy türkistan” géziti hökümetning biwasite awazi we organ géziti bolghanliqi üchün emeliyette bu gézitning eng yuqiri rehberlikini exmetjan qasimi özi zimmisige alghan idi. Bu gézit deslepte “Azad sherqiy türkistan” dep atilip chiqirilghanda we kéyin “Inqilabi sherqiy türkistan” gha özgertilgendimu asasiy idiye-“Xelqning erkinliki” ni qolgha keltürüshni teshwiq qilishta izchilliq bolghan. Peqet teshwiqat mezmunida qismen özgirishler bolghan, yeni kéyin xelqchilliq we yette wilayet xelqining azab-oqubetlirini échip bérish qatarliqlar muhim salmaqni igiligen.

Türkiyediki hajiteppe uniwérsitétining tarix proféssori, 1944-1949-yillardiki milliy azadliq inqilab tarixi heqqide tetqiqat yürgüzgen erkin ekremning qarishiche, heqiqeten, 11 maddiliq bitimdin kéyin, “Inqilabi sherqiy türkistan” géziti qatarliq metbu'atlarning teshwiqatlirida birtaz yumshash ehwali körülgen. Emma, exmetjan qasimining maqaliliride azadliq we erkinlik sözliri dawamliq ishlitilgen bolup, bitimdin ilgiriki we kéyinki siyaset mahiyet jehette perqliq bolsimu, emma mezmun jehettin shu péti saqlinip qélin'ghan. Üch wilayet izchil özining musteqil özini idare qilish halitini saqlap qalghan.

Mezkur gézit “Azad sherqiy türkistan” dep atalghan bir yérim yil we “Inqilabi sherqiy türkistan” dep atalghan üch yilgha yéqin waqit jeryanida gézit sehipiliride élixan töre, exmetjan qasimi, is'haqbék munonof, delilqan sugurbayéf, abdukérim abbasof qatarliq siyasiy rehberler, ziyaliylar, yazghuchilar, tetqiqatchilar, hökümet we jem'iyet erbabliri qatarliqlarning söz-nutuqliri, Uyghur tarixigha we ijtima'iy-siyasiy mesililerge a'it maqaliler shuningdek bashqa her xil mezmundiki eserliri da'im élan qilinip turghan idi.

Munir yérzinning éytishiche, musteqil sherqiy türkistan jumhuriyiti waqitliq hökümiti teripidin tesis qilinip, uning organ metbu'ati bolghan “Azad sherqiy türkistan” géziti öz namini “Inqilabi sherqiy türkistan” gha, eng axirida, yeni 1949-yilining axirida xitay kompartiyesi Uyghur diyari, jümlidin ilini igiligendin kéyin bolsa “Ili géziti” gha özgertip, xitay kompartiyesining ili wilayetlik yerlik komitétining organ gézitige aylan'ghan. Milliy azadliq inqilabning ghelibe mehsuli bolghan “Inqilabi sherqiy türkistan” géziti eyni waqittiki Uyghur diyaridiki köp xil tilliq, köp milletlik, kespi sewiyisi yuqiri, metbe'e téxnika -üsküniliri toluq mukemmel bir gézitxana hésablinatti.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.