Edhemjan we törem pasha: ata miras musapirliq hayat seperliride (1)

Muxbirimiz ümidwar
2017.10.19
uyghur-elidin-chetelge-mangghan-karwan.jpg Uyghur élidin chet'elge mangghan karwan topi. 20-Esirning bashliri.
Shwéd arxipidin süretke élin’ghan

Deslepki qéchish we birlishish hékayiliri

19- We 20-esir tarixigha nezer salghinimizda merkizi asiya rayonida bir qatar keng we kichik kölemdiki köchüsh heriketliri yüz bergen bolup, bu köchüshlerning arqa körinishide 18-esirlerdin étibaren rusiye we menching impériyeliri shuningdek rus-xitay riqabetliri turghan idi. Bu mezgillerde ottura asiyadiki xelqlerning qoshna Uyghur diyarigha, Uyghur diyaridiki xelqlerning qoshna ottura asiya rayonigha ammiwi köchüsh weqeliri köp qétim yüzbergen shuningdek bu rayonlardiki Uyghur, özbék, qazaq, qirghiz we bashqa xelqlerning teqdirliri bir-biri bilen zich birliship ketken idi.

Bügün biz bayan qilmaqchi bolghinimiz esli özbékistanning tashkent shehiride tughulup, hayatining eng güzel chaghlirini ata-anisi we uruq-tughqanliri bilen birlikte Uyghurlar diyarining ghulja shehiride ötküzgendin kéyin, wetinidin ayrilip, 1960-yillarda amérikigha köchüp kélip makanliship qalghan, bu yil yashliri 90 din halqighan, amérikidiki Uyghur jama'et erbabliri we péshqedem aktipliridin edhemjan ependi bilen törem pasha xanimning musapirliq hayat tarixidin ibarettur.

Uyghur diyarining 20-esirning birinchi yérimidiki siyasiy, ijtima'iy, soda-iqtisadiy, medeniyet we bashqa köpligen hadisilerge, özgirishlerge shahit bolghan shuningdek 1950-1960-yillar arisidiki xitayning tyenjin, shangxey qatarliq chong sheherliridiki ijtima'iy-siyasiy özgirishlerni bashtin kechürgen we amérikada Uyghur jama'itining shekillinishi, ularning siyasiy hem medeniyet pa'aliyetlirining rawajlinish jeryanlirigha aktip ishtirak qilghan bu ikki zatning bashliridin ötküzgen we körgen bilgenliri özgiche qiziqarliq, renggareng hem mol mezmunlar bilen tolghan.

Amérika paytexti washin'gton shehiri yénidiki chentili sheherchisige jaylashqan öz öyide ziyaritimni qobul qilghan edhemjan ependi we törem pasha xanim özlirining we öz a'ililirining pütün hayat musapilirini bayan qildi. Yéshining 90 din ashqanliqigha qarimay, 20-esirning birinchi yérimida Uyghur diyarida yüzbergen köpligen weqeler we bu jeryanda ötken bir qisim tarixi shexslerge a'it uchurlarni toluq dégüdek éside saqlan'ghan törem pasha xanim öz kechürmishlirini aldi bilen öz a'ilisining, yeni ata-anisining qandaq bolup, tashkenttin ghuljigha kélip qélishidin bashlidi. Törem pasha xanim anisining quchiqidiki waqtida anisi, akiliri we hediliri bilen birge ghuljigha kélip, bu yerge ilgiri qéchip kélip makanliship bolghan dadisi we bashqa uruq-tughqanliri bilen birleshken.

1917-Yilidiki wladimir ilich lénin qatarliqlar bashlighan rusiyediki öktebir özgirishi netijiside bolshéwiklarning hakimiyetni qolgha élip, yéngi tüzüm ornitishi we bolshéwikler bilen aqlar arisidiki ichki urush rusiyede, jümlidin rusiye impériyesi hökümranliqidiki ottura asiyadimu zor dawalghushlarni keltürüp chiqiridu we milyonlighan kishilerning teqdirini özgertiwétidu.

Lénin qatarliq bolshéwiklarning özige qarshi idiyedikilerni basturushi, baylar, yer-mülük igilirige zerbe bérishi we ularning mal-mülkini musadire qilishi hetta ularni türmige qamishi töre pasha a'ilisi we bashqa köpligen özbék, qazaq, tatar, rus we Uyghurlarning ottura asiyadin Uyghur diyarigha, bolupmu qeshqer, ili, chöchek we bashqa jaylargha qéchip kélip yerlishishige seweb bolidu.

Törem pasha xanimning dadisi abduleziz shalarxoja 1927-yilining bashlirida bashqa yüzligen kishiler bilen birlikte özbékistandin qeshqerge qéchip kélidu we ariliqta bir mezgil turghandin kéyin ghuljigha kélip, bala-waqilirini we uruq-tughqanlirini élip kélip, ular bilen birlishidu. Özbékler qeshqerge qéchish jeryanida özlirige saqta Uyghurche isimlarni qollinip, özlirining esli qeshqerlik Uyghurlar ikenlikini körsitip, buningdin paydilinidu. Chünki, shundaq qilghanda rus saqchiliri we herbiyliridin qutulup qélish mumkin idi. (Dawami bar)

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.