20-Esirdiki ikki sherqiy türkistan jumhuriyiti heqqide

Uyghur xelqining 20-esirning birinchi yérimida ikki qétim musteqil hakimiyet qurghanliqi hemde bu hakimiyetning “ Sherqiy türkistan jumhuriyiti” dep atalghanliqi héchkim köz yumalmaydighan tarixiy ré'alliq we polattek pakit.

Tarixiy melumatlargha asaslan'ghanda 1931-yili Uyghur xelqining 20-esirdiki keng kölemlik milliy azadliq qozghilingining tunji oqliri qumul taghlirida étildi. Xoja niyaz hajim bashchiliqidiki bu qozghilang ghelibeséri kéngiyip, Uyghur élining hemme jaylirigha küchlük tesir körsitish bilen xelqning azadliqqa,musteqilliqqa bolghan ishenchini ashurdi. Netijide, xoten xelqi muhemmed imin bughraning rehberlikide 1933-yili 2-ayning 13-küni qozghilang kötürüp, shu yili 4-ayning 11-küni xoten hökümitini qurdi. 1932- We 1933-yili turpan,kucha,aqsu,qeshqer qatarliq jaylardimu qozghilang kötürülüp, bu jaylardiki jin shurén hökümranliqi aghdurup tashlinip, hakimiyet qozghilangchilar qoligha ötti. Xoja niyaz hajim we mehmut muhitilar bashchiliqidiki qumul-turpan qozghilangchilirimu tengri taghlirining jenub tereplirige kéngeydi. Mana mushundaq shara'ittin paydilinip, sherqi türkistan istiqlal jumhuriyitini berpa qilish üchün sabit damollam bir qisim qoshunni bashlap xotendin qeshqerge kélip, qeshqerde “Sherqi türkistan istiqlal jem'iyiti” ni qurup, jiddiy teyyarliqlardin kéyin 1933-yili 12-noyabir küni qeshqer shehiride sherqi türkistan islam jumhuriyitining qurulghanliqini jakarlidi.

Sherqi türkistan islam jumhuriyiti Uyghurlarning jumhuriyetchilik idiye tarixidiki tunji milliy jumhuriyiti shuningdek bu sahediki tunji tejribisi. Mezkur musteqil hakimiyet öz asasiy qanuni, dölet programmisi, dölet bayriqi, dölet gérbi qatarliq döletchilik simwollirigha shuningdek yene 16 ministirliqqa ige bolup, xoja niyaz hajim prézidéntliq , sabit damollam bash ministirliq wezipisige teyinlendi. Mezkur jumhuriyet gerche ilgiri-kéyin aran 3 ay mewjut bolup turalighan bolsimu,lékin u, özining qisqighina mewjutluq tarixida bir qatar ishlarni qildi we téximu köp pilanlarni emelge ashurushqa tirishti. Emma, mezkur yash hakimiyet tashqi siyasiy jehettin sowét ittipaqining arilishishi, ichki jehette ma jongying terepdarliri bolghan tunggan qoralliq küchlirining biwasite herbiy hujumi shundaqla murekkep ichki nizalar sewebidin aghduruwétildi. Sowét ittipaqining “ Ézilgen milletlerning azadliqigha yardem bérish sho'arliri we sowét ittipaqi wekilliri hem shéng shiseyning wedilirige ishen'gen xoja niyaz hajim bashliq bir qisim erbablar ürümchige kélip, shéng shisey bashchiliqidiki ölkilik hökümetke qatnashti. Bu emeliyette Uyghur siyasiy tarixidiki tunji birleshme hökümet bolup, xoja niyaz hajim ölkige mu'awin re'is bolup, bashqa bir qisim qozghilang rehberliri bir qanche nazaret, idare, wilayet we nahiyilerning rehberlik wezipilirige érishti we yaki bashqurush sistémisigha qatnashti. Héchqachan Uyghurlarni hakimiyetni idare qilishqa qatnashturush we yaki muhim rehbiri hoquqlarni teqsim qilip bérishni oylap baqmighan, hoquqperes showinist xen hökümranliri öz tarixida tunji qétim xoja niyaz hajimgha ölkining mu'awin re'islik yuqiri hoquqini bérishi idi.

Biraq, bu uzun'gha barmidi, 1937-yilidin kéyin, Uyghur xelqi sowét ittipaqining yölishidiki shéng shisey mustebit hakimiyitining qaytidin qanliq basturushigha uchridi, xoja niyaz hajim qatarliq shéng shisey bilen hemkarlashqan Uyghur we bashqa qérindash milletlerning wekilliri shéng shisey wekillikidiki militaristlirining wedisige wapa qilmay, qaytidin basturushigha uchrap, netijide Uyghur we bashqa qérindash xelqler ikkinchi qétim keng kölemlik milliy azadliq küresh meydanigha özini atti.

Gerche, 1933-yilidiki sherqi türkistan islam jumhuriyiti qisqa ömür sürgen bolsimu, lékin uning rohi we en'enisi shundaqla ay yultuzluq bayriqi 1944-yilining 12-noyabirigha miras bolup qalghan idi.

Tarixiy melumatlargha asaslan'ghanda, 1944-yili 8-ayda nilqa etrapidiki ulastay taghlirida fatih, ghéni, ekber, repiq, séyit, nurum, osman we xemit qatarliq baturlarning qatarliqlarning bashlamchiliqida qozghilang partlap, milliy azadliq inqilabi ili taghlirida kéngiyishke qarap yüzlendi. Gomindang hökümiti teripidin “Alte oghri” dep atalghan Uyghur, qazaq we tatardin terkib tapqan mezkur qoralliq partizan qomandanlirining nami tézdin pütün ili wadisi hetta bashqa jaylargha tarilip, ularning qoshuni barghanséri kéngiyip, 7-öktebir küni nilqa baziri ular teripidin azad qilindi. Sherqiy türkistan jumhuriyiti hökümitining bash katipi bolghan hemde azadliq teshkilatining ezaliridin biri merhum abdure'up mexsum ibrayimi 2001-yili, 17-aprélda ziyaritimizni qobul qilghanda azadliq teshkilati we jumhuriyetning qurulush mesililiri heqqide sözlep bergen idi. Uning bayanlirigha tayan'ghanda, nilqa partizanliri jiddiy heriket qiliwatqanda 1944-yili 4-ayda ghulja shehiride qurulghan “Azadliq teshkilati” mexpiy türde ghulja qozghilingigha teyyarliq qiliwatatti. Nilqa azad qilin'ghandin kéyin, ghéni batur,fatix batur qatarliqlar bashchiliqidiki nilqa qozghilangchilirini asas qilghan halda azadliq teshkilati we ghulja xelqi 7-noyabir küni qozghilangni bashlighandin tartip,12-noyabir künigiche ghulja shehiridiki herembagh, langshang qatarliq jaylardin bashqa pütün sheherni azad qildi.

1944-Yili 12-noyabir küni elixan töre bashchiliqidiki “Azadliq teshkilati” Uyghur, qazaq,qirghiz kulubida yighin échip, sherqiy türkistan jumhuriyiti waqitliq hökümitining qurulghanliqini élan qildi hemde sherqiy türkistan jumhuriyitining ay yultuzluq yéshil bayriqini asti.

Birinchi künidiki qurulush yighinida sherqi türkistan jumhuriyet hökümet ezaliri békitip chiqildi. Sherqi türkistan jumhuriyiti hökümitige elixan töre re'is,hakimbeg ghoja mu'awin re'is,abdure'up mexsum h bash katip bolghandin sirt yene 16 kishi hökümet ezaliqigha saylinip jiddiy halda herqaysi ministirliqlarni tesis qilish xizmitini bashlidi. Arqidinla sehiye, ma'arip, déhqanchiliq-ormanchiliq, dini ishlar, ichki ishlar, baj, soda we charwichiliq ministirliqliri qurulup, uning mes'ulliri wezipige teyinlendi.

Shuningdin tartip, sherqi türkistan jumhuriyiti hökümitining rehberlikide ili xelqi omumiy yüzlük qozghilip, tézdin ilini toluq azad qilip,1945-yili 8-aprélda sherqi türkistan milliy armiyisini qurdi. Uyghurlarni asasiy yadro qilip, her millet oghlanliridin tüzülgen zamaniwi, muntizim we jenggiwar milliy armiye 6-aydin bashlap üch yönilish boyiche hujumgha ötüp, tarbaghatay we altay wilayetlirini hemde aqsu, yarkent wilayitining bir qismini azad qildi. Biraq, 1945-yili 10-ayda bashtin axiri sherqiy türkistan jumhuriyitini herbiy we siyasiy jehettin qollap hem yardem bérip kelgen sowét ittipaqining bésimi astida milliy armiye hujumini toxtitishqa mejbur boldi. Moskwaning körsetmisi we bésimi astida sherqi türkistan jumhuriyet hökümiti bilen xitay gomindang merkizi hökümiti otturisida tinchliq söhbiti bashlinip, 8 aygha sozulghan söhbet netijiside birleshme hökümet qurulup, sherqiy türkistan tereptin exmetjan qasimi birleshme hökümetke mu'awin re'is boldi.

Ariliqta bir yilgha yéqin waqit xitay merkizi hökümiti bilen qozghilangchilarning tüzgen tinchliq kélishimining rohi boyiche qurulghan birleshme hökümet mewjut bolup, siyasiy küresh ewji alghan bolsimu, lékin axirida mezkur hökümet buzulup, exmetjan qasimi bashchiliqidiki jumhuriyetning birleshme hökümetke qatnashqan wekilliri ghuljigha qaytip ketti shuningdek yene manas deryasi ürümchi hökümiti bilen ili hökümitining chégrasi süpitide qaytidin aldinqi sepke aylinip, ikki terep qoshunliri jiddiy urush halitige kirip, biri-biri bilen tirkeshti.

1947-Yili exmetjan qasimi inqilab rehbirilik ornigha chiqqandin tartip, taki 1949-yilining axirighiche bolghan ariliqta sabiq sherqiy türkistan jumhuriyiti ili hökümiti nami astida musteqil hakimiyet süpitide özining burunqi mewjutluqini saqlap, ürümchidiki xitay hökümiti bilen herbiy-siyasiy, iqtisadiy we bashqa jehetlerdin tirkiship turush weziyitini dawamlashturdi. Ili hökümiti bu jeryanda ijtima'iy-iqtisadi, medeniy-ma'arip we bashqa jehetlerdin özini tereqqiy qildurush, kücheytish basquchlirini bashtin kechürüp, xitay gomindang hökümranliqidiki yette wilayettikidin üstün turmush sewiyisi we iqtisadi, ma'arip ewzelliki yaritip؛ Uyghurlarning zamaniwi döletchilik idiyisi we asasini turghuzdi shuningdek Uyghurlarning özini-özi idare qilghandimu yuqirida sewiyide idare qilish hem öz aldigha öz hakimiyitini her jehettin güllendürüsh iqtidarigha ige ikenlikini namayan qilip, Uyghurlarning döletchilik roli we iqtidarini kemsitküchilerge ünümlük jawab berdi.

Biraq, 1949-yili dunya weziyiti, soghuq munasiwetler urushi we xitaydiki omumiy weziyetning özgirishi tüpeylidin stalin hökümiti xitay kommunistliri bilen ashkara hemkarlishish, xitay kommunist hakimiyitini yölep we yardem bérip, yéngi kommunistik xitayni sotsiyalizm lagérining muhim ezasi süpitide sowét ittipaqining amérika bashliq gherb döletliri bilen bolghan kürishide tayanch küch qilip paydilinish istratégiyisini tallidi. Netijide, stalin hökümiti sherqi türkistan mesilisini xitayning ichki ishi teriqiside bir terep qilishqa razi boldi. Shuning bilen bir waqitta yene xitay kommunistlirining xitay xelq jumhuriyitining qurulushini tézdin jakarlishini körsitip, buning üchün ili hökümiti we ürümchi hökümitining xitay kommunist hakimiyitige boysunushini qolgha keltürüsh üchün heriket qildi. Moskwa xitay kommunistlirining wekili déng lichünning ghuljigha bérip, ili wekilliri bilen sözlishishi shuningdek uning yene mexpiy türde ürümchige bérip, burhan shehidi we taw siyo qatarliq gomindang herbiy-siyasiy rehberlirining kommunistlargha teslim bolushini qolgha keltürüshige shara'it yaratti hem zich maslashti.

Xitay we sabiq sowét ittipaqi hökümetlirining resmiy höjjetliri boyiche alghanda exmetjan qasimi, is'haqbeg munonof qatarliq rehbiriy shexsler 1949-yili 27-awghust küni béyjingda échilidighan xitay dölet qurulush siyasiy kéngesh yighinigha qatnishish sepiride ayropilan hadisisi bilen sowét ittipaqi térritoriyiside qaza tapti. Biraq, yéqindin buyan bu heqte izden'gen rus tarixchiliri we bashqa eyni waqitta sherqi türkistan hökümitide muhim rehbiri wezipilerni atqurghan kishilerning qarashliri hemde sowét ittipaqining eyni waqitta ghuljigha ewetken mexpiy xadimlirining almatadiki Uyghur pa'aliyetchilirige sözlep bergen uchurlirigha tayan'ghanda exmetjan qasimi qatarliq sabiq sherqi türkistan jumhuriyitining herbiy-siyasiy rehberliri Uyghur élining kelgüsi siyasiy teqdiri mesiliside sowét hökümiti bilen ötküzgen söhbet jeryanida öz pikride ching turup, moskwaning teklipini ret qilghanliqi sewebidin sowét bixeterlik da'iriliri teripidin suyiqest qilin'ghan.

Shuningdin kéyin, ili hökümiti toluq axirlashti we 1949-yili 10-ayda xitay azadliq armiyisi ürümchige kirdi we ili hökümitining seypidin eziz bashliq qalduq rehberliri özlirining xitay kompartiyisi we hökümitining rehberlikini qobul qilidighanliqini jakarlidi.

Tarixi menbelerge tayan'ghanda sherqi türkistan jumhuriyet hökümiti buyruq chüshürüp, her yili 12-noyabirni dölet we inqilab bayrimi qilip békitken bolup, Uyghur xelqi yéqinqi zaman tarixida öz jumhuriyet bayriqi astida musteqil özini- özi idare qilip, 12-noyabir bayrimini besh yil xatirileshke muweppeq bolalidi. 1949-Yili, 10-ayning otturilirigha kelgende besh yil asqan ay yultuzluq yéshil dölet bayriqi élip tashlandi hemde 12-ayning axirlirida qehriman milliy armiye xitay azadliq armiyisining 5-korpusi qilip özgertilip, uzun ötmey pütünley emeldin qalduruwétildi.

1933-Yili qeshqerde qurulghan sherqiy türkistan jumhuriyitige bu yil 78 yil, 1944-yili ghuljida qurulghan, birinchi qétimliq jumhuriyetning warisi bolghan ikkinchi qétimliq sherqiy türkistan jumhuriyitige 67 yil boldi. Yillar ötti, ewladlar almashti we yéngilandi. Nurghun baturlar öz arzu-armanlirini kéyinkilerge miras qaldurup, bu dunya bilen közliri ochuq halda xoshlashti. 20-Esirning birinchi yérimi Uyghurlar üchün tolimu jenggiwar, tolimu merdane, tolimu shad-xuramliq, yene öz nöwitide intayin paji'elik musapiler bilen tolghan untulmas tarixiy basquch boldi. Uning ghelibiliri Uyghurlarni kélechekke ümidlendürse, uning meghlubiyetliri Uyghurlarni échindurdi.

Yillarning ötüshi bilen Uyghurlarning bu tarixiy eslimilirining konirishigha qarimay, téximu köp yéngi ewlad kishilerning 12-noyabir xatirilirini eslewatqanliqi, séghiniwatqanliqi, ejdadliri basqan bu musapilerge bolghan hörmet we hewes qilish tuyghulirining yéngiliniwatqanliqi shuningdek téximu küchiyiwatqanliqi melum bolmaqta.

Nilqa, herembagh, shixo-jing, aqsu urush meydanlirida meydan'gha kelgen qehrimanliq hékayiliri untulup kétilmestin, eksiche bu hékayilerning téximu köp yéngi ademlerge küchlük milliy roh we küch-quwwet ata qiliwatqanliqi roshen.

Qisqisi, yérim esirdin artuq waqit ötkendin kéyinki bu künlerde mezkur “Ikki jumhuriyet” atalghusi Uyghurlarning siyasiy, iqtisadiy, medeniyet we milliy kimlik tebirlirini bérishte kem bolsa bolmaydighan atalghugha aylandi.