“Tarix we bügün” ( 2013 - yili 21 - april)

Bügünki programmilarning mezmunliri töwendikiche: türkiyidiki xelqaraliq oqughuchilar pa'aliyitining mezmunliri, yaponiyide élip bériliwatqan Uyghur islam qanuni höjjetliri tetqiqati, muhemmed imin bughraning edebiy mirasliri we 1986 - yilidiki chérnobil yadro apiti mesilisi we bashqilar.

Tepsilatini anglanglar.

Enqerede échilghan xelq'araliq oqughuchilar körgezmiside Uyghurlar tonutulmaqta

Erkin tarim programmisi

6 - Nöwetlik xelq'araliq oqughuchilar uchrishishi enqerede ötküzüldi. Enqerening merkizige jaylashqan yashlar baghchisidiki meydanda ötküzülgen bu pa'aliyetke Uyghur oqughuchilarmu aktip qatniship, Uyghur medeniyitini namayan qildi.

Türkiyide oquwatqan Uyghur oqughuchilarning sanining köpiyishige egiship, ularning Uyghur medeniyiti we ilim - penige munasiwetlik pa'aliyetlirimu kücheymekte. Istanbuldiki Uyghur tetqiqatchiliri jem'iyiti bolsa, qurulghandin buyan köp qétim Uyghur alimliri, doktor we magistir apirantlirining ilmiy muhakime yighinlirini uyushturghan idi.

Enqerede ötküzülgen 6 - nöwetlik xelq'araliq oqughuchilar uchrishish we medeniyet körgezme pa'aliyitining échilish murasimigha bu pa'aliyetni uyushturghan xelq'araliq oqughuchilar fédératsiyisining re'isi memet ali bolat ependi, türkiye bashministirlik idarisi tarmiqidiki chet'eldiki türkler we qérindash milletler bashqarmisi bashliqi kemal yurtnach ependi, parlamént ezasi jemal yilmaz ependiler shuningdek köp sanda oqughuchilar teshkilatliri, idare jem'iyet we siyasiy partiyilerning re'isliri qatnashti. Enqerediki bu pa'aliyet 3 kün dawamlashqan bolup, pa'aliyette 80 dölettin türkiyige kélip oquwatqan 4500 oqughuchi bölme échip öz döletlirini tonutqan.

Uyghur oqughuchilar komitéti mexsus bölme échip Uyghurlarni tonutti. Bu körgezme enqeredin kéyin qeyseri, bursa, chanaqqale, izmir we eski sheher qatarliq 8 sheherdimu échilidiken. Uyghur oqughuchilar achqan bölme meydanning del otturisigha jaylashqan bolup, 80 döletning bölmisini ékskursiye qilish üchün Uyghur bölmisidin bashlishi kérek. Échilish murasimi axirlashqandin kéyin dölet rehberliri Uyghur bölmisini ékiskursiye qildi.

Biz neq meydanda munasiwetlik kishiler bilen söhbet élip barduq. Bu pa'aliyetni uyushturghan xelq'araliq oqughuchilar uyushmisi re'isi memet ali bolat ependi, 80 dölettin kelgen oqughuchilarning öz'ara chüshinishi we öz döletlirini türkiye jama'etchilikige tonutishi üchün intayin muhim ikenliki tekitlidi. Uyghur oqughuchilar komitéti mudiri dr. Murat orxun ependi bolsa bu pa'aliyetning Uyghurlarni dunyaning her qaysi jayliridin kelgen oqughuchilargha tonutush üchün intayin muhim ikenlikini tekitlidi.

Uyghur élidin tépilghan islam qanunigha a'it höjjetler

Qutluq programmisi

Yéqinda yaponiye xitay islam tetqiqati jemiyiti teripidin kolléktip halda “Shinjangda islam qanunigha a'it höjjetlerning tépilishi” serlewlik maqale élan qilin'ghan. Mezkur maqale Uyghurlarning islam qanunigha da'ir qedimqi qol yazmilirining tépilishi jeryani toghrisidiki yazma doklat bolup, bu xildiki qol yazmilarning bayqilishi, yapon alimliri teripdin Uyghur tarixiy tetqiqatini yéngi uchurlar bilen teminlep, Uyghur élining islam qanuni tetqiqatini ilgiri sürdi dep qaralmaqta.

Mezkur maqale heqqide ziyaritimizni qobul qilghan, yaponiyilik tetqiqatchi yuki xanim bu heqte toxtilip mundaq dédi:

Uyghur élidin tépilghan islam qanunigha it matériyallar, Uyghur tarixiy tetqiqatidiki islam qanuni tetqiqatigha munasiwetlik boshluqlarni toldurdi dep qaraymen.

Maqalide mundaq bayan qilin'ghan: 21 - esirning bashlinishi bilen Uyghur élidiki tarix tetqiqatchilirini tolimu heyran qalduridighan islam qanunigha da'ir qol yazmilar tépildi.Bu tépilghan islam qanunigha a'it höjjetler tetqiqatchilar teripdin xitaydiki medeniyet zor inqilabida köydürülüp ketken we yoqap ketken bolushi mumkin dep qaralghan idi. Uyghur élidin tépilghan bu matériyallar Uyghur tarixi tetqiqatining qanun sahesidiki islam qanunigha da'ir tetqiqatlarni muhim menbeler bilen temin etti. Bu xildiki höjjetler ilgiriki hökümetlerge te'elluq bolghan höjjetler bolup,qanun höjetliri, asare - etiqe höjjetliri we qazixanilarning höjjetliridur. Ottura asiyadin tépilghan höjjetlerge sélishturghanda san jehettin tolimu az.20 - Esirning kéyinki dewirliride Uyghur élide bashlan'ghan medeniyet zor inqilabida siyaset qalaymiqanliship, tarixiy matériyallar yoq qiliwétildi. Yer igiliri bilen déhqanlar otturisida tüzülgen toxtamlar, baylarning kélishim - toxtamliridiki islam qanunigha da'ir höjjetler,kona jemiyetning nersiliri dep qarilip, medeniyet zor inqilabida köydürülüp,tashlinip ketken.1990 - Yilidin kéyin Uyghur élining islam qanuni sahesige a'it matériyallarni tetqiq qilishta peqetla medeniyet zor inqilabidin ilgiri chet'ellerge yötkep kétilgen matériyallargha asasen tetqiq élip bérilghan. Islam qanunigha a'it höjjetler Uyghur élidin tépish mumkin emes idi. Shunga bu xildiki islam qanunigha a'it höjjetlerning tépilisihi tetqiqatchilarni tolimu xoshal qildi. Uyghur élide néme üchün, 2001 - yilidin bashlap bundaq höjjetler tépilip qaldi.Buning sewebini tépish qiyin. Qeshqer shehiri tereqqiy qilip, kona öyler chéqilip,yéngi öyler sélinip,yéngi öylerge köchüsh bashlinip,bu jeryanda ilgiriki öy - mülük toxtamlirida öy igilirining ata - bowiliridin qalghan burunqi öy - mülük höjetliri puqralar arisidin tépilghan. Bu xildiki qanuniy höjjetlerni puqralarning qolidin tetqiqatchilar sétiwélip tetqiqatqa ishletken.

Maqalide Uyghur élidin tépilghan qol yazma höjjetlerning dewr arqa körünüshi heqqidimu qisqiche uchur bérilip, bu heqte mundaq bayan qilin'ghan : bu höjjetlerning hemmisi dégüdek 19 - esirning axiridin 20 - esirning otturlirighiche bolghan dewirlerdiki höjjetlerdur. Köpinchisi Uyghur éli ölke bolghandin kéyin yézip qaldurulghan höjjetlerdur. Islam qanunigha a'it bu höjjetler öy - yerlerning sétish - sétiwélish toxtam höjjetliri, misras höjjetliri,qazixanilargha yézilghan erz - shikayet höjjetliri, diniy qurulushlar we ,imaretlerge bérilgen pul qerz höjjetliri, shexslerning nerse élim - bérim höjjetliri hemde nikahtin ajrishish höjjetlirinimu öz ichige alghan.. Buninggha qarap islam dinining jemiyetke we pütkül xelqqe ortaq bolghan din ikenlikini, bu dinning ehlaq we medeniyetke tolghan büyüklükini körüwélishqa bolidu.

Maqalide Uyghur élidin tépilghan islam qanunigha a'it höjjetler bilen ottura asiyadiki bu xildiki höjjetlerning ortaqliqi toghrisida mundaq toxtalghan :

Uyghur élidiki islam qanun'gha a'it höjjetler bilen ilgiri ottura asiyadiki döletlerdin tépilghan höjjetlerning ortaqliqi we oxshashliqi, höjjetlerning hemmisining béshidila “Menki...

...Iqrar qilimenki” dep bashlinip, üchinchi shexstin bashlan'ghan erebche höjjetlerge oxshimaydu. Buninggha qarighanda islam dinining qanuniy höjjetliride,yeni burunqi Uyghur qanuni höjjetlirining beziliride xitay höjjetlirige oxshaydighan yerlirimu bar. Mesilen؛ öy - mülükning sétilish höjjitide xitayning yerlik hökümetliri chiqarghan qanunliridiki "baj tölidi"dégen tamgha bésilghan. Buninggha qarighanda öy - mülük sodisida toxtam tüzgende, xitayning yerlik hökümiti bilen islam qanunini ijra qilghuchi qazixanilardin ibaret her ikki tereptin ish béjirmise bolmaydighanliqini biliwélishqa bolidu. Tamgha bésilmighan höjjetlerning köpinchisi kishiler özliri yézishqan höjjetler bolup, buning ichide a'ile shejerisi yeni a'ile neseblirige a'it matériyallar tarixchilarning neziride qimmiti bar matériyallar hésablandi. Qeshqerdiki kona qol yazmilarni satidighan dukanlardiki höjjetlerde kishilerning isimliri a'ile boyiche yézilghan bolup, bu höjjetlerge qarap shu a'ilining jemiyettiki ornini, iqtisadi , sewiyisi we a'iliside qanche jan barliqini biliwélishqa boldu. Köpligen höjjetlik qol yazmilar ichide bundaq neseb xaraktérlik yeni a'ile shejerisige da'ir höjjetlerning qimmiti zor bolup, bu a'ile tarixiy birla kishining oqushini közde tutmastin “Ewladmu - ewlad buni oqusun we dawamlashturup yazsun”. Dep qaldurulghan. Bu nesebnamiler, xatire sheklide yézilghan. Bu xildiki neseb xatirliride shu dewirlerdiki tarixiy özgirishler yézilmighan. Emma kishilerning turmush, jemiyet ehwalini bu höjjetler arqiliq chüshinishke bolidu.

Uyghur élidiki tarixiy qol yazmilarning yoqulup kétishi sewebliri toghrisida yaponiyidiki Uyghur ziyaliysi doktor turmuhemmet hashim özining qarashlirini bayan qildi.

Sürette: sétish höjiti.Höjetning sol teripide,qazining tamghisi, ong terepte ching sulalisining yerlik hökümetning tamghisi.Yeni shinjang ölkisining höjjiti.

Chérnobil atom paji'esini yoqitishqa Uyghur ofitsérlirimu qatnashti

Oyghan programmisi

Melumki,1986 - yilning 26 - april küni ukra'ina sowét jumhuriyiti térritoriyisidiki chérnobil atom éléktr istansiyiside partlash yüz bérip, uning aqiwitide tötinchi atom ré'aktori pütünley kardin chiqqan hem ukra'ina we uninggha xoshna rayonlargha intayin köp miqdarda radi'o'aktiwliq maddilar tarqalghan idi. Deslepki üch ayning ichide buningdin 31 adem qurban bolsa, kéyinki 15 yil ichide yene 60 - 80 adem radi'atsiye keltürüp chiqarghan késellik sewebidin wapat boldi.

Chérnobil etrapidiki ahaliler ponkitliridin shu waqitta115 mingdin oshuq kishi mejburiy köchürüldi. Mezkur paji'e aqiwetlirini yoqitishqa pütkül sowét ittipaqi boyiche 600 mingdin oshuq adem ishtirak qildi. Shu nerse diqqette sazawerki, sowét da'iriliri bu weqe heqqide heqiqetni her jehettin yoshurushqa tirishti. Paji'e yüz bergen mezgilde ahale buningdin tamamen bixewer boldi, yeni tégishlik organlar, ammiwi axbarat wasitiliri jama'etchilikni waqtida xewerdar qilmidi.

Buningdin tashqiri, paji'e ornigha qutuldurush etretliri uyushturulup, ulargha esli meqset - pilan qet'iy türde éytilmidi. Bügünki kün'giche uningdin qurban bolghanlarning, zerdab chekkenlerning éniq sani namelum bolup qalmaqta.

Chérnobil paji'esi aqiwetlirini yoqitishqa qatnashqan qazaqistanliqlar ichide Uyghurlarmu boldi. Shularning biri 1989 - yili qazaqistanning almata shehiridin teshkillen'gen bir guruppa sowét armiyisi ofitsérliri terkibide bolghan ablimit roziyéftur.

A. Roziyéf almata wilayitining chélek nahiyisige qarashliq qaritoruq yézisida tughulghan. U 1975 - yili almatadiki sana'et institutning inzhénér - qurulush fakultétini tamamlap, sheherdiki “Kazgidrokommunstroy” teshkilatigha inzhénér bolup ewetilgen. Oqup yürgen mezgilde u mexsus herbiy teyyarliqtin ötti. 1989 - Yili mexsus buyruqqa bina'en chérnobil rayonigha ewetildi.

A. Roziyéf radi'omiz ziyaritini qobul qilip, bu heqqide eslimilirini otturigha qoydi.

Muhemmet imin bughraning edebiy mirasliri we uning muhajirettiki Uyghur edebiyatida tutqan orni - 1

Qutlan programmisi

Milliy inqilabchi, siyasiyon, tarixchi we sha'ir muhemmet imin bughra (1901 - 1965)

Muhemmet imin bughra 20 - esir Uyghur tarixidiki meshhur shexs. Uning bir ömürlük hayati Uyghurlar wetinining hörlüki we milliy qutulush yolidiki küresh qaynamlirida ötken. Ana jemeti tereptin xoten xelqining 1860 - yillardiki qozghilanglirigha yétekchilik qilghan abduraxman xan pashagha tutushidighan muhemmet imin bughra baliliq we yashliq mezgilliride qoyuq milliy medeniyet muhitida ösüp yétilgen. Bir ömürlük weten ishqimu uning qelb tarlirigha ene ashu yillardin bashlapla mehkem chigilgen.

Türkiye égey uniwérsitétining proféssori alimjan inayet ziyaritimizni qobul qilip, muhemmet imin bughraning hayati heqqide öz qarashlirini otturigha qoydi. Shuning bilen birge u yene muhemmet imin bughraning 1930 - yillardin bashlap Uyghur xelqining milliy qutulush inqilabida körsetken pidakarliqliri hemde inqilab meghlubiyetke uchrighandin kéyin muhajirette weten tarixini yézishtin ibaret büyük ishni wujutqa chiqarghanliqi heqqide mexsus toxtaldi.

Muhemmet imin bughra bir milliy inqilabchi we milliy wijdan'gha ige tarixchi bolupla qalmastin, belki yene öz nöwitide siyasiy küresh arqiliq weten dewasini xitay ichi we chet'ellerge tonutqan siyasiyon hésablinidu. Alimjan inayet ependimu öz qarashlirida bu nuqtini alahide tekitlidi.

Weten dewasida köp tereplimilik qabiliyet yétishtürgen muhemmet imin bughra muhajirette yashawatqan yillarda qoligha qelem élip weten témisidiki yalqunluq shé'irlarni yazidu. Uning shé'irliri uslub jehettin klassik Uyghur shé'iriyiti bilen hazirqi zaman Uyghur po'iziyisining késishme nuqtisini hasil qilghan bolup, özide yene Uyghur xelq éghiz edebiyatining ésil en'enilirinimu gewdilendürgen. Muhemmet imin bughraning öz hayati dawamida yazghan shé'irliri we opéraliri merhumning wapatidin kéyin qizi fatime bughra teripidin retlinip 1983 - 1984 - yillarda “Weten qesidisi” nami bilen türkiyide neshir qilin'ghan.

Muhemmet imin bughra shé'irlirida weten we millet témisi asasliq orunni teshkil qilghan bolup, ana tupraq we uning heqdar igilirige bolghan chongqur muhebbet, wetenning teqdirige bolghan qayghu - hesret shundaqla milliy ittipaqliq hemde türklük birlikige bolghan eqide yalqunluq misralar bilen ipade qilin'ghan. Doktor alimjan inayet muhemmet imin bughraning shé'irliri heqqide tepsiliy chüchenche berdi.

Tepsilatini awaz ulinishtin anglighaysiz.