“Tarix we bügün” (2013 - yili 4 - ayning 14 - küni)

“Tarix we bügün” sehipisining 14 - aprildiki qismida töwendiki mezmunlar bolidu. Sabiq sowét ittipaqi herbiy - siyasiy jasusi na'um eytin'gonning pa'aliyetliri, uning Uyghur éligha körsetken tesiri, yaponiyidiki qedimiy millet aynular heqqide uchurlar, 20 - esirning birinchi yérimidiki ottura sherq memliketliride meydan'gha kelgen “Türkistan edebiyati” heqqidiki melumatlar hem türk tilshunasi sa'adet chaghatayning Uyghur tili tarixi tetqiqatliri we bashqa mezmunlar.

Stalinning jaza qilichi - na'um eytin'gon

Umidwar

20 - Esirning birinchi yérimidiki insaniyet tarixi intayin we murekkep siyasiy - ijtima'iy we medeniyet toqunushliri bilen toldi. Birinchi dunya urushi we öktebir özgirishidin kéyinki dunyaning ikki idé'ologiyilik siyasiy lagérgha bölünüshi hem ikkinchi jahan urushi insaniyet tarixida öchmes iz qaldurdi. Mana mushu murekkep toqunushlardin Uyghurlarmu öz nésiwisini alghan bolup, Uyghurlarning siyasiy teqdiri ene shu idé'ologiyilik we istratégiyilik menpe'etler küreshliridin orun aldi.

Mana bu jeryanda sowét ittipaqi öz bixeterlik xadimlirini ishqa salghan bolup, bularning ichide général eytin'gonning pa'aliyetliri özgichidur.

20 - Esirning birinchi yérimidiki Uyghur élining jenubida hindistanni mustemlike qilghan ulugh béritaniye impériyisi we musulman döliti afghanistan, gherbiy we shimali terepliride gherb kapitalizm sistémisigha qarshi sowét ittipaqi shuningdek sowét ittipaqi hamiyliqidiki tashqi mongghuliye, sherqiy qismidiki ichki xitayning gensu - chingxey rayonlirida tunggan militarist küchliri bolushtek jughrapiyiwi siyasiy muhit mewjut idi.

Sowét ittipaqi özining dunyawi herbiy - siyasiy tesirini saqlash hem öz dölet menpe'etlirini qoghdash yolida herbiy razwétka,yeni herbiy jasusluq küchidin aktip we ünümlük paydilan'ghan bolup, sowét ittipaqining dölet bixeterlik sahesi we qizil armiye razwétka orgini dunyaning herqaysi jaylirida aktip pa'aliyet qildi. Sowét jasusliri arisida köpligen dangliq jasuslar yétiship chiqip, sowét ittipaqining menpe'etlirini qoghdighanliqi üchün yuqiri ordénlar we qehrimanliq namliri bilen teqdirlendi. Ene shularning ichide eng dangliq sowét herbiy razwétchiki, yeni “Stalinning jaza qilichi” dep nam alghan na'um eytin'gondur.

Sowét ittipaqi dölet bixeterlik komitétining général mayori na'um eytin'gon sowét ittipaqining amérika, fransiye, gérmaniye, türkiye, méksika, xitay we bashqa döletlerge qaratqan razwétka pa'aliyetliride hel qilghuch rol oynighan shexslerning biri bolupla qalmastin u yene Uyghurlarning siyasiy teqdiri bilenmu biwasite chétishliq shexstur.

Yéqinda moskwada “Sowét razwétkisining axirqi ritsari” mawzuluq bir höjjetlik filim ishlen'gen bolup, mezkur filimde “Stalinning jaza qilichi” na'um eytin'gonning pa'aliyetliri we axirqi teqdiri höjjetler hem mutexessislerning tetqiqatliri asasida bayan qilin'ghan.

Sowét ittipaqining eng xeterlik we dehshetlik siyasiy wezipilirini muweppeqiyetlik ijra qilghan eytin'gonning stalin aldidiki eng muhim töhpiliri sabiq sowét rusiyisining ataqliq rehberliridin biri, stalinning kona reqibi léw trotskiyni méksikida palta bilen chanap öltürüsh, manjuriyige xoja boluwélip, sowét ittipaqigha qarshi turup, yaponlar bilen hemkarlashqan militarist jang zolinni poyizda partlitip öltürüsh planlirini ishqa ashurushi bolup hésablinidu.

“Sowét razwétkisining axirqi ritsari” namliq höjjetlik filimde eytin'gonning körsetken xizmetliri qatarida uning polek, litwa we Uyghur milletperwerlirini yoqatqanliqi eskertilgen.

Sowét kgb général léytinanti pawél sudaplatow öz eslimiside na'um eytin'gonning 1946 - yili stalin teripidin Uyghur éligha ewetilgenliki, uning xitay kommmunistlirigha yardem bérip, Uyghur milletperwerlirini basturghanliqini qeyt qilghan.

Démek, stalinning mezkur dangliq jasusi Uyghurlarning 1944 - 1949 - yilliridiki milliy azadliq inqilabighimu qol tiqip, muhim wezipilerni béjirgen shexstur.

Proféssor sa'adet chaghatayning “Uyghur edebiy tili tarixi” mawzuluq esiri

Proféssor sa'adet chaghatay türkiyining tonulghan türkshunas. Yéqinda dr. Sa'adet chaghatay xanimning tughulghanliqining 100 - yilliqi munasiwiti bilen türkiyide uning n maqalilar toplimi neshir qilindi. Bu toplamgha uning “Uyghur edebiy tili tarixi” mawzuluq maqalisi kirgüzülgen.

Merhumning maqalisining birinchi qismida nuqtiliq halda qedimqi Uyghur élipbesining tarixi toghrisida toxtalghan. Ikkinchi qismida bolsa, Uyghur tili tetqiqat tarixi we bashqa mesililer orun alghan.

Bu maqale ayaz - tahir türkistan idil - ural wexpi teripidin neshir qilin'ghan “Proféssor doktor sa'adet chaghatayning élan qilin'ghan pütün maqaliliri” namliq kitabqa kirgüzülgen 39 parche maqalining biridur.

Sa'adet chaghatayning tetqiqatliri Uyghur alimlirighimu yaxshi tonushtur.

Tepsilatni muxbirimiz erkin tarimdin anglang.

Muhajirettiki türkistan edebiyati qandaq tarixiy shara'itta shekillendi?

Qutlan maqalisi

Muhajirettiki türkistan edebiyati eng deslep sowét bolshéwiklar hakimiyitining basturishidin qéchip chiqip, türkiye we yawropa ellirige kelgen idil we ural tatarliri hemde türkistanliq serxillar teripidin meydan'gha kelgen idi. 1920 - Yillarda sowét bolshéwiklar hakimiyitige qarshiliq körsetken türkistan mujahidliri “Basmichilar” qalpiqi bilen sowét qizil armiyesi teripidin qanliq basturulghandin kéyin, zor türkümdiki siyasiy erbablar we ziyalilar orta asiya tewesidin ayrilip chet'ellerge chiqip kétidu. Ularning ichidiki bir türküm oqumushluq ziyalilar yawropada 1929 - yilidin bashlap “Yash türkistan” zhurnilini neshir qilip, sowét kommunizmigha qarshi teshwiqat élip baridu. Ene ashu küresh qaynimida muhajirettiki “Türkistan edebiyati” dunyagha kélidu. Sowét bolshéwikliri orta asiyada klassik türkiy yazma edebiyatining ornigha “Sowét sotsiyalistik milletler edebiyati” berpa qiliwatqan bir shara'itta, chet'ellerde “Türkistan” ghayisi üchün kürishiwatqan serxillar muhajirettiki türkistan edebiyatini meydan'gha keltüridu. Ular erkin dunyadiki metbu'at ewzellikidin paydillinip, sowét hökümiti sün'iy rewishte sehnige chiqarghan shundaqla kommunizm idiyesini teshwiq qilishni asasliq nishan qilghan “Sowét milletlirining qizil edebiyati” ni qamchilaydu. Jedidchiler teshebbus qilghan ortaq türkiy tili bilen yalqunluq shé'irlarni yézip, türkistanning azadliqi we hürriyitini medhiyeleydu.

Muhajirettiki Uyghur sha'irliri we yazarlirining qelimige mensup bolghan türkistan edebiyati 1930 - yillardiki milliy qutulush inqilabi meghlubiyetke uchrap, bir türküm siyasiy we medeniyet erbablirining chet'ellerge chiqip kétishi bilen shekillinidu. Buning eng deslepki yarqin wekili süpitide muhemmet imin bughrani körsitish mumkin. 1934 - Yili yazda xoten hökümiti yiqilghandin kéyin, wetenni terk étishke mejbur bolghan muhemmet imin bughra hindistan arqiliq afghanistan'gha bérip, bir mezgil kabulda turup qalidu. Bu jeryanda u “Sherqiy türkistan tarixi” ni yézish bilen bir waqitta, köpligen edebiy eserlerni, shu jümlidin bir türküm yalqunluq shé'irlarni yézip, muhajirettiki Uyghur aptorlirining türkistan edebiyatigha asas salidu.

Shu yillarda yene hindistan, se'udi erebistan, türkiye, misir qatarliq ellerde yürgen Uyghur serxilliri arisidin bir türküm qelem igilirining shé'irliri körülüshke bashlaydu. Asasiy qismi weten témisigha béghishlan'ghan bu shé'irlarning bir qismi deslep parizhda neshir qilinip kéyinche bérlin'gha yötkelgen “Yash türkistan” zhurnilida yoruq köridu. 1950 - Yillargha kelgende sherqiy we gherbiy türkistanliq muhajirlarning birlikke kélishi bilen qahirede “Azad türkistan” mejmu'esi neshir qilinishqa bashlaydu. Buning bilen bu mejmu'e muhajirettiki Uyghur ediblirining asasliq munbirige aylinidu. Mezkur mejmu'ede 1930 - yillardiki turpan qozghiliningining qatnashchiliridin edib abdullabeg damolla ne'imining “Ishligenler xar boldi”, 1933 - yilidiki sherqiy türkistan islam jumhuriyiti tashqi ishlar ministiri qasimjan hajimning qizi teripidin rawalpindida yézilghan “Weten yadida”, xoten inqilabining shahitliridin ehmed toxti hajim xoteni teripidin yézilghan “Azad türkistan”, “Weten ehwali”, fethidin mexdumning “Shéhitlar qebri”, haji abdullaxan mexdum kashigherining “Qutul türkistan”, muxpul cholpanining “Turpan naxshisi” qatarliq meshhur shé'irliri bésilip chiqqan.

Bu heqte ziyaritimizni qobul qilghan shiwétsiyediki Uyghur ziyaliliridin qurbanjan mudash öz qarashlirini bildürdi.

Muhajirettiki Uyghur aptorlirining qelimige mensup bolghan türkistan edebiyati mezmun étibari bilen asasliqi weten témisigha béghishlan'ghan bolup, aptorlarning munqerz bolghan ana tupraq we uning hürriyitige bolghan küchlük teshnaliqi eks - ettürülgen. Shuning bilen bir waqitta qizil rus we xitay mustemlikisi pash qilinip, ikkige bölüwétilgen türkistan jughrapiyisi we bu tupraqtiki xelqlerning bir pütünlüki ilgiri sürülgen.

Yaponiyidiki qedimi xelq - aynular

Aynular yaponiyidiki eng qedimi yerlik millet. Aynularning shimaliy asiyadin köchüp kelgenliki éytilidu. Andaqta aynular kimler? ularning hazirqi ehwali qandaq? bu mesile heqqide yaponiye mutexessisliri kop tetqiqat yürgüzdi.

Bu heqte muxbirimiz qutluq qadiri melumat béridu.