Tarixi shahitlar: xelq öz jumhuriyet bayriqini qedirleytti

Muxbirimiz ümidwar
2017.11.30
elixan-tore-305.jpg Élixan töre
Photo: RFA

Dölet bayriqi bir dölet yaki hakimiyetning simwoli we belgisi bolup, dölet bayriqi chiqirish we ésish ashu döletning igilik hoquqigha ige ikenlikining ipadisidur.

Dölet bayriqi belgilesh, ésish we kötürüsh insaniyet tarixida qedimdin tartip, uzun jeryanlarni bésip ötti.

Uyghurlar 20-esirning 30-40-yillirida bashqa qérindash we teqdirdash xelqler bilen birlikte ikki qétim sherqiy türkistan jumhuriyitini qurup, öz dölet bayriqini békitken idi.

Tarixi pakitlargha qarighanda, 1933-yili, 12-noyabir küni qeshqerde qurulghan sherqiy türkistan islam jumhuriyiti gerche qisqa waqit mewjut bolsimu, emma öz dölet gérbi we asasi qanunigha ige bolghan. Sherqiy türkistan jumhuriyiti bayriqi eyni waqittiki mustafa kamal atatürk rehberlikidiki türkiye jumhuriyitining ay yultuzluq qizil bayriqini ülge qilip, peqet renggini asman kök reng qilip tallighan idi.

Sherqiy türkistan islam jumhuriyitining qurulush we axirlishish jeryanlirining shahiti abduqadir hajining “1933-1937 Yilighiche qeshqer, xoten, aqsularda bolup ötken weqeler” namliq eslimisidiki melumatlargha tayan'ghanda, sherqiy türkistan jumhuriyiti qeshqerde qurulghandin kéyin, taki 1934-yili, axirlashqan'gha qeder bolghan ariliqta qeshqer, xoten, aqsu qatarliq wilayetlerde mezkur bayraq ésilghan idi. Gerche, birinchi qétimliq sherqiy türkistan islam jumhuriyiti tarmar bolghan bolsimu, emma uning dölet bayraq modéli 1944-yili, 12-noyabir küni ghuljida qurulghan sherqiy türkistan jumhuriyitige miras bolup qaldi. 1944-Yili, 8-ayda ghéni batur, fatix batur, ekber batur qatarliqlar bashchiliqidiki nilqa qozghilingi ghelibe qilip, shu yili 7-noyabir küni ghulja qozghilingi partlap, besh kündin kéyin ghulja shehirining köp qismi azad qilin'ghandin kéyin, 12-noyabir küni elixan töre bashchiliqidiki azadliq teshkilati ghulja shehiridiki “Uyghur, qazaq, qirghiz kulubi” da yighin chaqirip, sherqiy türkistan jumhuriyiti hökümiti qurulghanliqini jakarlidi we hökümet re'isi, mu'awin re'is hem hökümet hey'et ezalirini saylap chiqti. Mana shu küni tunji qétim ay yultuzluq yéshil renglik bayraqni dölet bayriqi süpitide chiqirilghan bolup, bayraqning shekli 1933-yilidikige oxshash bolsimu, emma renggi yéshil bolghan idi. Hazir qazaqistanning almuta shehiride yashawatqan 91 yashliq sabiq milliy armiye ofitséri, tarixchi we yazghuchi batur ershidinof ependi özining ilgiri radi'omizgha sözligen milliy inqilab dewri eslimiliride mexsus bayraq heqqide toxtilip, sherqiy türkistan jumhuriyitining dini we dölet bayriqidin ibaret ikki xil bayriqi we armiyening herbiy bayriqi bolghanliqini, islam dini bayriqining aq renglik we uningda sériq ay yultuz chüshürülgenliki, dölet bayriqining yéshil bolup, oxshashla ay yultuz chüshürülgenlikini bildürgen idi.

Sherqiy türkistan jumhuriyiti hökümiti qurulghandin künidin tartip, ghulja shehiridiki muhim orunlargha, mesilen, hökümet idarisi jaylashqan orun we bashqa idare-orunlargha, muhim kocha merkizige ay yultuzluq yéshil bayraq asqan bolup, 1945-yili, 9-ayda pütün ili, tarbaghatay we altay wilayetliri azad bolup, sherqiy türkistan jumhuriyitining biwasite bashqurushida 26 nechche nahiye tesis qilin'ghanda, ene shu azad bolghan jaylarning hemmiside ay yultuzluq yéshil bayraq ésilghan idi.

1928-Yili tughulghan, 1945-1946-yilliri milliy armiyede jengchi bolup xizmet qilghan, hazir almutaning yénidiki türgün yézisida yashawatqan 89 yashliq nurmuhemmet sadiqofning eslishiche, ay yultuzluq yéshil bayraq taki 1949-yili 10-aylarghiche ghulja we bashqa jaylargha ésildi. Hetta ghulja shehirige jaylashqan jumhuriyet merkizi hökümiti binasi, yeni sabiq ili waliy mehkimisi binasining aldigha tiklen'gen égiz xadida yéshil bayraq her waqit lepildep turatti. U bu heqte: “Bayraqni biz 12-noyabir küni jumhuriyet qurulghan küni tunji qétim körduq, ay yultuzluq bayraq, ‛glawniy shtab‚ dep atilidighan ilgiriki ili waliy mehkimisi, kéyin elixan töre we uningdin kéyin exmetjan qasimi turghan binaning aldigha ésilghan. Bu bayraq 12-noyabir jumhuriyet bayrimi künliri kochilargha ésilatti. Wilayet, nahiyelik we yéziliq hökümetlerning aldigha ésilatti”dédi.

Nurmuhemmet sadiqofning éytishiche, hetta hökümet binasining aldigha chong xatire témi yasilip tamgha ay yultuzluq bayraq shekli oyulghan bolup, bu bayraq taki 1949-yilighiche turghan we kommunistlar kelgendin kéyin buzuwétilgen.

1945-1949-Yilliri arisida ghulja shehiride özining ösmürlük, bashlan'ghuch mektipi oqughuchisiliq hayatini bashtin kechürgen, yeni ghuljadiki herembagh mektipide oqughan hazir almuta shehiride yashawatqan péshqedem Uyghur ziyaliysi, 79 yashliq zhurnalist riza semedining eslishiche, taki 1949-yilining axirighiche, ghulja shehiride ötküzülgen bayram küni pa'aliyetliri we her xil murasimlarda bayraqlar ésilatti, oqughuchilar bayraqlarni kötürüshüp parattin ötetti, ay yultuz belgisi sizilghan tam gézitliri chiqirilatti.

Riza semedi 1944-1949-yillardiki milliy azadliq inqilabning muhim erbabliridin biri we sabiq milliy armiye polkowniki, yazghuchi ziya semedining oghlidur. Uning éytishiche, u ay yultuzluq bayraqlarni özimu kötürüp, mektep pa'aliyetliri, we ghulja shehiride ötküzülgen mekteplerning her xil pa'aliyetliri, murasimlirigha qatnashqan iken. Biraq, uning éytishiche, rext qis, uning üstige rextlerning hemmisi sowét ittipaqidin kélidighan bolghachqa, hazirqidek hemmila yerde bayraq ésish, hemmila yerni bayraq qaplash menzirisi yoq bolup, emma hökümet, idare-jem'iyet we mektepler bayraqlarni saqlaytti.

Tarixi höjjetlerge asaslan'ghanda, 1944-yili, 12-noyabir küni qobul qilin'ghan ay yultuzluq yéshil dölet bayriqi 1946-yili, 7-ayda birleshme hökümet qurulghanda, gomindang da'iriliri teripidin bikar qilish we üch wilayet teweside gomindangning dölet bayriqini ésish telep qilin'ghan. Jangdajünning “Shinjangdiki 70 yilliq boran-chapqun” mawzuluq kitabida qeyt qilinishiche, hetta birleshme hökümet re'isi jang jijong 1946-yili, 8-ayda ghuljigha ziyaretke barghanda, özi bilen birge köp sanda xitay gomindang bayriqini ghuljigha élip bérip tarqatqan. Biraq, ili terep buni hemme yerge ésishni beja keltürmigen shuningdek bayraqlar dawamliq ésiliwergen.

1949-Yilidiki weziyetning tereqqiyatigha egiship, 10-ayning 17-küni ili waliy mehkimisi 125-nomurluq buyruq élan qilip, shu künidin étibaren, ili waliy mehkimisige tewe barliq organ, nahiye we teshkilatlarning xitayning besh yultuzluq qizil bayriqini ésishni élan qilghan. Shuningdin kéyin xitay hakimiyiti ay yultuzluq bayraqni chekligen.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.