Kona toqmaqning yéngi sadasi؛ xitayning tarix sahesidiki “Pantürkizm we pan'islamizm” toqmiqini qayta ishqa sélishi (2)

Bügünki xitay siyasiyonlirining pantürkizmliq tarixi tenqid qarishi bolsa türkiye türkliri bilen Uyghurlarning, Uyghurlar bilen qazaq, tatar, özbék, qirghiz we bashqa türkiy xelqlerning étnik baghlinishliq munasiwetlirini inkar qilishtur, yeni, ularning ortaq étnik menbedashliqqa ige “Türkiy millet emesliki”, ularni “Türkiy millet déyishke bolmaydighanliqi”, ularni türkler dep atashqa we “Uyghurlarni tarixtiki türklerning ewladi” déyishke bolmaydighanliqi hem bashqilarni terghib qilishtin ibarettur.

Xitay tarixchiliridin tyen wéyjyang we murat birliship yézip xitayning “Nurgéziti” de élan qilghan maqaliside “Shinjangdiki her millet” ning “Jungxu'a millitining qandashliq munasiwetke ige a'ilisining ezasi ikenliki” ni merkizi nuqta qilish bilen qedimki türkler bilen qedimki Uyghur qebililirining munasiwiti heqqide toxtilip, qedimki Uyghur, türk qatarliq qebililerning birlikini, türkiy xeqlerning étnik jehettiki birlikini terghib qilishni pantürkizm idiyesige baghlap eyibleydu. Ular maqaliside: “Yéqinqi zamandin buyan, bezi pantürkizmni terghib qilghuchilar köz boyamchiliq qilish usulini qollinip, qesten til a'ilisi bilen millet uqumini arilashturup, türkiy tili a'ilisidiki tillardiki milletlerni türkler dep atidi, bu put tirep turalmaydu. Emeliyette, til a'ilisi bilen millet mahiyet jehette perqlinidu”, “Türkiy tili a'ilisidiki tillarni ishlitish bilenla ularni türkler dep atashqa bolmaydu” dep otturigha qoydi.

Xitay siyasiyonlirining qarishiche, bu xil hazirqi we qedimki türkiy tilliq xelqlerning qérindashliqi, étnik tughqanliq, tarixiy baghlinishliq uqumini terghib qilish pantürkizm idiyesining ipadisi iken.

Uyghur aptonom rayonluq hökümetning mu'awin re'isi erkin tuniyaz özining tengritagh torida élan qilgha “Uyghur tarixini toghra tonuyli” mawzuluq maqaliside bolsa, tyen wéyjyang qatarliqlarning maqalisidiki oxshash jümlilerni tekrarlap: “Memlikitimizdiki türkiy tili a'ilisidiki tillarni ishlitidighan milletler, Uyghur, qazaq, qirghiz, özbék, tatar, yügu, sala qatarliqlar bolup, bu milletlerning hemmisining özining tarixi we medeniyet alahidilikliri bar, ular atalmish türk millitining bir qismi emes” deydu.

Wehalenki, her qaysi türkiy tilda sözlishidighan xelqlerning tili, tarixi, étnik tereqqiyati tarixi we bashqa mesililiri xelq'arada bir qanche esirdin buyan tetqiq qilinip kéliniwatqan mesile. Bu sahede yawropa, rusiye, amérika, yaponiye, türkiye alimlirimu köp tetqiqatlarni élip barghan bolup, türkiy tilida sözlishidighan xelqlerning étnik menbedashliq, tughqanliq we bashqa jehetlerdiki ortaqliq hem yéqinliq munasiwetliri köplep tekitlen'gen idi.

Qazaqistan penler akadémiyesidin pénsiyege chiqqan tatar tarixshunas we Uyghurshunas doktor munir yérzin ependining qarishiche, “Eger bu mesilini tekitligenler pantürkizmni teshwiq qildi déyilse, dunyaning nurghun alimlirini néme déyish kérek?. Tatar, Uyghur, qazaq, türk, qirghiz we bashqa türkiy xelqlerning tughqanchiliq, étnik we tarixi baghlinishi inkar qilish emeliyetke uyghun emes. Bu, xitaylarning bügünki siyasiy meqsitidin chiqish qilin'ghan. Bu alliburun étirap qilin'ghan nuqta. Buninggha pantürkizm qalpiqi kiydürüsh külkilik ishtur, bügünki qazaqlarmu, özbéklermu we türkiyediki türklermu bu xelqlerning qérindashliqini dewatidu, bu xelqlerning hemmisining ata-bowiliri bir türkiy xelqlerdin ibaret”.

Enqerediki hajiteppe uniwérsitétining tarix dotsénti, doktor erkin ekremning qarishiche, tyen wéyjyang, erkin tuniyaz we bashqilar qedimki dewrlerdiki türkler bilen Uyghurlarning baghlinishini, bügünki Uyghurlarning türk milliy uqumi bilen bolghan baghlinishini inkar qilishi emeliyette xitay tilidiki türk, yeni “Tüju'é” dégen uqumni xata chüshen'genliki we yaki burmilap chüshendürüshidin bashqa nerse emes. Qedimki xitay menbeliride “Tüjü'é”, yeni türk sözi bashta kök türk qalghanliqini qurghan qebilige we döletke ishlitilgen shuningdek yene barliq qebililerning ortaq nami ikenliki éniq körsitilgen, 6-7-esirlerdiki kök türkler dewri we kéyinki Uyghur qalghanliqi dewrliridimu türk hemme oxshash tilda sözlishidighan, oxshash étiqadtiki, oxshash ijtima'iy hayattiki qebililerning ortaq nami bolghan. Bu heqte shu waqittiki xitay menbeliri éniq melumat qaldurghan. Xitay menbeliride kök türk bilen barliq türk qebililiri uqumi éniq bolghan.

Uning qarishiche, 11-esirde qaraxaniylar sulalisi dewride ötken maxmut qeshqerimu barliq türkiy qebililerni ortaq türk nami astida bayan qilghan bolup, türk Uyghurni öz ichige alghan 20 nechche qebilining ortaq milliy nami idi, shunga u esirige hem “Türk tili lughiti” dep nam berdi. Qara xaniylar dewride éytilghan bu türk kök türkler emes, belki barliq qebililerning ortaq namidin ibarettur.

Bu bir qisim xitay xadimliri yene Uyghurlar bilen türkler, yeni türkiyediki türklerning öz'ara étnik baghlinishini ashkara inkar qilip, bu xil idiyeni tekitligenlerni pantürkizmchi dep eyibleydu. Aldi bilen yéqinda ürümchi sheher bashliqi yasin sidiq maqale élan qilip, tarixtiki “Uyghurlar bilen türkler bir xelq emes, hazirqi “Türkiyediki türkler bilen Uyghurlarning héchqandaq étnik baghlinishi yoq” dégen idiyeni otturigha qoyghan idi, bu qétim bu terghibat yene kücheydi. Bu qétim xitay metbu'atlirida élan qilin'ghan mezkur siyasiy maqalilerde türkiy xelqlerning öz'ara étnik we tarixi baghlinishi inkar qilinish bilen bir waqitta yene konkrét halda ““Uyghurlar bilen bügünki türklerning téximu munasiwiti yoqluqi”, ular bilen “Héchqandaq irqiy munasiwet yoqluqini” we Uyghurlar bilen türkler “Ortaq yiltiz we ortaq menbedashliqqa ige” déyish qatarliqlarning pantürkizmliq nuqti'inezer ikenliki tekitlen'gen. Doktor erkin ekremning qarishiche, bu tarixi ré'alliqtin emes, peqet siyasiy nuqtidin chiqish qilin'ghan hem türkiyediki türk bilen omumiy türktin ibaret ikki atalghuning munasiwitini arilashturuwétishtin kélip chiqqan.

Amérikidiki türkolog, doktor qahar barat xitay siyasiyonlirining türkiy milletlerning baghlinishi, bolupmu türkiyediki türkler bilen Uyghurlarning étnik, til we tarixiy baghlinishini inkar qilishini tenqid qildi. U mundaq deydu: “Osmanli dölitini qurghan türk qebililiri bilen bügünki Uyghurlarning ejdad qebililiri öz'ara ayrilip ketkili texminen 1000 yillardin ashti. Ejeba bu ikki xelq shunche yiraqta turup, asasiy tillirida zor birdeklikler bar, medeniyitide zor oxshashliqlar bar. Emma, gu'angdongluq xitaylar bilen shimalliq xitaylar bir-birini chüshenmeydu. Shangxeylik bilen yene bashqa jaydikiler chüshenmeydu, ular bir millet iken. Emma, bir-birini chüshinidighan ikki xelq we bashqa türkiy xelqler ayrim millet iken, ularni baghlisa, pantürkizmliq idiyesi bilen jazalinidiken. Bu tarixqa, ré'alliqa köz yumushtin bashqa nerse emes”.

Qahar baratning qarishiche, meyli türkiye türkliri bolsun we yaki bashqa türkiy xelqler bolsun, esli ularni ayrim milletke ayriwétish ruslar we xitaylarning siyasitidin ibarettur. U mundaq deydu؛ “Ariliqi 5-6 sa'etlik yoldiki bir-birining tillirini chüshenmeydighan shangxeylik, gu'angjuluq we shimalliq xitaylar bir millet bolidiken, emma ariliqi nechche ming kilométir bolsimu, bir-birining tillirini chüshinidighan türkler we Uyghurlar hem bashqa türkiy xelqler ayrim millet bolidiken. Bu esli ré'alliqqa uyghun emes ish”.

Doktor erkin ekremning qarishiche, pantürkizm we pan'islamizgha qarshi turush noqul tarixiy, millet we til mesilisila emes, belki xitay hökümiti Uyghurlarning öz azadliqini qolgha keltürüsh kürishige zerbe bérish üchün paydilinidighan wasitidin ibarettur.

Xitay tetqiqatchiliri tyen wéyjyang we murat maqaliside: “Shinjang milletler tarixi tetqiqati we sherhilesh xizmiti burundin tartipla idé'ologiye sahesidiki bölgünchilikke qarshi küreshning asasiy istihkami bolup kelgen” dep tekitleydu.