Түркийәдә 1 - нөвәтлик хәлқара түрк дуняси балилар оюнлири вә оюнчақлири қурултийи ечилди

Түркийиниң әскишәһир районидики османгази университетида мушу айниң 14 - күнидин 17 - күнигичә өткүзүлгән 1 - нөвәтлик хәлқара түрк дуняси балилар оюнлири вә оюнчақлири қурултийид түркий хәлқләр арисидики балилар оюнлири вә оюнчақлири муһим муһакимә темиси қилинди. Уйғур, өзбәк, қазақ, қирғиз, башқурт, татар, түркмән, әзәри, саха, алтай, чуваш, қарачай, тува, халач қатарлиқ һәрқайси түрк әллиридин кәлгән илмий хадимлар өз районлиридики балилар оюнлири вә оюнчақлири һәққидә доклат берип бу оюнларниң мәнбәси, тарихий тәрәққияти, түр вә шәкиллири, маарип вә бала тәрбийисидики роли, иҗтимаий әһмийити қатарлиқ мәсилиләрни оттуриға қоюди.

Бу қурултайниң мәқсити һәққидә османгази университетиниң оқутқучиси вә бу қурултайниң тәшкиллигүчиси доктор ялчин бай әпәнди мәлумат берип мундақ деди:

"Бу қурултайни чақиришимиздики мәқситимиз түрк дунясини охшаш бир мәдәнийәт, охшаш бир тил, охшаш бир аң әтрапида топлаш вә бу оюнлар арқилиқ балиларға милли аң, милли кимлик вә милли роһ сиңдүрүштин ибарәт.

Доктор ялчин бай әпәндиниң ейтишичә, бу қәтимқи қурултай көлими әң чоң қурултай һесаблинидикән:

“1 - нөвәтлик хәлқара түрк дуняси балилар оюнлири вә оюнчуқлири қурултийи" пәдагогика саһәси бойичә өткүзүлгән қурултайлар ичидә бәлки әң көп қатнашқучиси болған бир қурултай. Бу қурултайға чәтәлләрдин 99 киши, түркийидин 161 киши қатнашқан болуп, җәми 171 илмий доклат берилди.”

Қәдирлик аңлиғучилар, қурултайда илмий доклат бәргән мутәхәсисләрниң ейтишичә, балилар оюнлири вә оюнчуқлар, биринчидин, балиларниң көңүллүк вақит өткүзүшини тәминләйдикән, иккинчидин балиларниң җисманий җәһәттин сағлам өсүп йетилишигә пайдилиқ икән, үчинчидин, балиларниң ойлиниш, пикир қилиш қабилийитини өстүридикән, төтинчидин, балиларниң иҗтимаий алақә вә мунасивәтлирини күчәйтидикән, бәшинчидин, балиларниң тил, мәнтиқә вә тактика өгинишидә муһим рол ойнайдикән. Алтинчидин, балиларниң милли кимлик еңини йетилидүридикән әпсуски, йеқинқи йиллардин бери, балилар интәрнәт вә янфонға охшаш техникилиқ васитиларға егир дәриҗидә бәнт болуп кетип, әнәниви оюнлардин барғанчә йирақлишип кәткән. Шуниң билән биргә йәнә, компютер оюнлири арқилиқ чәтәл мәдәнийитиниң йошурун тәсиригә учрап милли кимликидин чәтнәп кетиш хәвпигә дуч кәлгән. Техиму яман болғини, хитайда ишләпчиқирилған өлчәмсиз оюнчуқлар балиларниң саламәтликигә еғир тәһдит салмақта икән. Шуңа, балиларниң сағлам өсүп йетилиши үчүн түрк дунясидики әнәниви балилар оюнлирини вә оюнчақлирини тепип чиқип йеңидин җанландуруш, булардин пайдилиниш керәк икән.

Тәтқиқатчиларниң пикричә, түрк дунясида қәдимдин бери ойнилип келиватқан балилар оюнлириниң түри наһайити көп болуп, буларниң бәзилири пүтүн түрк қовмлири үчүн ортақ характерға игә икән. Мәсилән, ошуқ оюни, тоққуз таш оюни буларниң бир қисми икән. Булардин тоққуз таш оюни 4000 йиллиқ тарихқа игә болуп, қазақларда тогуз қумалақ, қирғизларда тогуз қорғоол, муңғулларда әсән қорғол, түркләрдә докуз таш яки маңала исимлири билән бүгүнки күнгә қәдәр йетип кәлгән. Тогуз қумалақ оюни қазақистанда мәктәпләрдиму дәрс шәклидә өтүлидикән. Америка мичиган университетиниң оқутқучиси проф. Др. Тимур кокаоғлу’ниң билдүрүшичә, тоққуз таш оюни қатарлиқ бир қисим түрк балилар оюнлири америкидики һиндианлар арисидиму ойнилидикән.

Һөрмәтлик радийо аңлиғучилар, балилар оюнлири наһайити аддийдәк көрүнсиму, бәзилири наһайити чоңқур тарихқа, мәдәнийәт қатлимиға, диний вә митологийилик кодларға игә. Уйғурлардики қорчақ оюни мана мушундақ оюнларниң бириси икән. Қурултайда уйғур балилар оюнлири һәққидә доклат бәргән әгә университетиниң оқутқучиси алимҗан инайәт уйғурлардики “қорчақ” оюнини вә бу оюнниң тарихий тәрәққиятини чүшәндүрүп өтти. Мәлум болушичә, уйғурчә қорчақ яки қончақ дигән сөз түркий тиллар диванида “қодурчуқ” дәп учрайду. Бу сөз кейинки фонетикилиқ өзгириш җәрянида “қоғирчуқ”, “қоюрчуқ”, “қузурчуқ”, “қурчуқ” вә ахирида “қорчақ”болуп қалған. Тәтқиқатлар бу сөзниң йилтизиниң түркий тиллар диванида “тул хотун” дәп изаһланған “қодуз” сөзи икәнликини көрсәтмәктә. Бу сөз мәңгү таш абидилиридин шинә усу абидисидиму учрайду. Алтайшунасларниң көзқариши бойичә болса, түркий тиллар диванидики “қодурчуқ” сөзиниң әң дәсләпки шәкли “когуду” сөзиниң бир шәкли болуши мумкин. Бу сөз “оюнчақ, маска” мәнисигә келидиған қәдимқи бир сөз болған “каку”дин келип чиққан болуши мумкин. Мәһмут қәшқири, рубрукк, марко поло, әбулғази баһадирхан қатарлиқ тарихий шәхсиләрниң әсәрлиридә қорчақ сөзиниң бир башқа шәкли болған “қоғурчақ”ниң немә икәнлики һәққидә бәзи мәлуматлар берилгән. Бу мәлуматларға қариғанда, “қорчақ” әслидә қәдимки диний етиқатлар билән мунасивәтлик болуп, кейинки тарихий җәрянда диний характерини йоқитип оюн характерини алған.

Мутәхәссисләрниң ейтишичә, балилар оюнлири вә оюнчуқлар көп тәрәплимилик мәдәнийәт қатлимиға игә. Шуңа бу оюн вә оюнчуқларға игә чиқиш, буларни топлаш, тәтқиқ қилиш милли мәдәнийәт вә милли кимлик нуқтисидин интайин муһим. Чүнки балилар бир милләтниң келәчики, бир милләтниң тәғдири һесаблиниду.