Türkiyede 1 - nöwetlik xelqara türk dunyasi balilar oyunliri we oyunchaqliri qurultiyi échildi

Türkiyining eskishehir rayonidiki osman'gazi uniwérsitétida mushu ayning 14 - künidin 17 - künigiche ötküzülgen 1 - nöwetlik xelqara türk dunyasi balilar oyunliri we oyunchaqliri qurultiyid türkiy xelqler arisidiki balilar oyunliri we oyunchaqliri muhim muhakime témisi qilindi. Uyghur, özbek, qazaq, qirghiz, bashqurt, tatar, türkmen, ezeri, saxa, altay, chuwash, qarachay, tuwa, xalach qatarliq herqaysi türk elliridin kelgen ilmiy xadimlar öz rayonliridiki balilar oyunliri we oyunchaqliri heqqide doklat bérip bu oyunlarning menbesi, tarixiy tereqqiyati, tür we shekilliri, ma'arip we bala terbiyisidiki roli, ijtima'iy ehmiyiti qatarliq mesililerni otturigha qoyudi.

Bu qurultayning meqsiti heqqide osman'gazi uniwérsitétining oqutquchisi we bu qurultayning teshkilligüchisi doktor yalchin bay ependi melumat bérip mundaq dédi:

"Bu qurultayni chaqirishimizdiki meqsitimiz türk dunyasini oxshash bir medeniyet, oxshash bir til, oxshash bir ang etrapida toplash we bu oyunlar arqiliq balilargha milli ang, milli kimlik we milli roh singdürüshtin ibaret.

Doktor yalchin bay ependining éytishiche, bu qetimqi qurultay kölimi eng chong qurultay hésablinidiken:

“1 - Nöwetlik xelqara türk dunyasi balilar oyunliri we oyunchuqliri qurultiyi" pedagogika sahesi boyiche ötküzülgen qurultaylar ichide belki eng köp qatnashquchisi bolghan bir qurultay. Bu qurultaygha chet'ellerdin 99 kishi, türkiyidin 161 kishi qatnashqan bolup, jemi 171 ilmiy doklat bérildi.”

Qedirlik anglighuchilar, qurultayda ilmiy doklat bergen mutexesislerning éytishiche, balilar oyunliri we oyunchuqlar, birinchidin, balilarning köngüllük waqit ötküzüshini teminleydiken, ikkinchidin balilarning jismaniy jehettin saghlam ösüp yétilishige paydiliq iken, üchinchidin, balilarning oylinish, pikir qilish qabiliyitini östüridiken, tötinchidin, balilarning ijtima'iy alaqe we munasiwetlirini kücheytidiken, beshinchidin, balilarning til, mentiqe we taktika öginishide muhim rol oynaydiken. Altinchidin, balilarning milli kimlik éngini yétilidüridiken epsuski, yéqinqi yillardin béri, balilar internet we yanfon'gha oxshash téxnikiliq wasitilargha égir derijide bent bolup kétip, en'eniwi oyunlardin barghanche yiraqliship ketken. Shuning bilen birge yene, kompyutér oyunliri arqiliq chet'el medeniyitining yoshurun tesirige uchrap milli kimlikidin chetnep kétish xewpige duch kelgen. Téximu yaman bolghini, xitayda ishlepchiqirilghan ölchemsiz oyunchuqlar balilarning salametlikige éghir tehdit salmaqta iken. Shunga, balilarning saghlam ösüp yétilishi üchün türk dunyasidiki en'eniwi balilar oyunlirini we oyunchaqlirini tépip chiqip yéngidin janlandurush, bulardin paydilinish kérek iken.

Tetqiqatchilarning pikriche, türk dunyasida qedimdin béri oynilip kéliwatqan balilar oyunlirining türi nahayiti köp bolup, bularning beziliri pütün türk qowmliri üchün ortaq xaraktérgha ige iken. Mesilen, oshuq oyuni, toqquz tash oyuni bularning bir qismi iken. Bulardin toqquz tash oyuni 4000 yilliq tarixqa ige bolup, qazaqlarda toguz qumalaq, qirghizlarda toguz qorgho'ol, mungghullarda esen qorghol, türklerde dokuz tash yaki mangala isimliri bilen bügünki kün'ge qeder yétip kelgen. Toguz qumalaq oyuni qazaqistanda mekteplerdimu ders sheklide ötülidiken. Amérika michigan uniwérsitétining oqutquchisi prof. Dr. Timur koka'oghlu’ning bildürüshiche, toqquz tash oyuni qatarliq bir qisim türk balilar oyunliri amérikidiki hindi'anlar arisidimu oynilidiken.

Hörmetlik radiyo anglighuchilar, balilar oyunliri nahayiti addiydek körünsimu, beziliri nahayiti chongqur tarixqa, medeniyet qatlimigha, diniy we mitologiyilik kodlargha ige. Uyghurlardiki qorchaq oyuni mana mushundaq oyunlarning birisi iken. Qurultayda Uyghur balilar oyunliri heqqide doklat bergen ege uniwérsitétining oqutquchisi alimjan inayet Uyghurlardiki “Qorchaq” oyunini we bu oyunning tarixiy tereqqiyatini chüshendürüp ötti. Melum bolushiche, Uyghurche qorchaq yaki qonchaq digen söz türkiy tillar diwanida “Qodurchuq” dep uchraydu. Bu söz kéyinki fonétikiliq özgirish jeryanida “Qoghirchuq”, “Qoyurchuq”, “Quzurchuq”, “Qurchuq” we axirida “Qorchaq”bolup qalghan. Tetqiqatlar bu sözning yiltizining türkiy tillar diwanida “Tul xotun” dep izahlan'ghan “Qoduz” sözi ikenlikini körsetmekte. Bu söz menggü tash abidiliridin shine usu abidisidimu uchraydu. Altayshunaslarning közqarishi boyiche bolsa, türkiy tillar diwanidiki “Qodurchuq” sözining eng deslepki shekli “Kogudu” sözining bir shekli bolushi mumkin. Bu söz “Oyunchaq, maska” menisige kélidighan qedimqi bir söz bolghan “K'aku”din kélip chiqqan bolushi mumkin. Mehmut qeshqiri, rubrukk, marko polo, ebulghazi bahadirxan qatarliq tarixiy shexsilerning eserliride qorchaq sözining bir bashqa shekli bolghan “Qoghurchaq”ning néme ikenliki heqqide bezi melumatlar bérilgen. Bu melumatlargha qarighanda, “Qorchaq” eslide qedimki diniy étiqatlar bilen munasiwetlik bolup, kéyinki tarixiy jeryanda diniy xaraktérini yoqitip oyun xaraktérini alghan.

Mutexessislerning éytishiche, balilar oyunliri we oyunchuqlar köp tereplimilik medeniyet qatlimigha ige. Shunga bu oyun we oyunchuqlargha ige chiqish, bularni toplash, tetqiq qilish milli medeniyet we milli kimlik nuqtisidin intayin muhim. Chünki balilar bir milletning kélechiki, bir milletning teghdiri hésablinidu.