Türkiyediki Uyghur tarixi tetqiqatigha nezer

Ixtiyariy muxbirimiz erkin tarim
2017.10.05
Afghanistandin-Qeyseri-shehirige-kochurulgen-Uyghurlar.jpg 1965-Yili afghanistandin türkiyening qeyseri shehirige köchürülgen Uyghurlar. 1965-Yil, türkiye qeyseri.
RFA/Qutlan

Türkiyede Uyghur tetqiqati 19-esirning axirlirida, yeni osmanli impériyesi mezgilide bashlan'ghan.

1921-Yilida türkiye jumhuriyiti qurulushi bilen yéngi tüs alghan mezkur tetqiqat, 1991-yili sowét ittipaqining yimirilishi, xitayning sirtqa échiwétish siyasitidin kéyin téximu küchlen'gen.

Enqerediki hajettepe uniwérsitéti tarix oqutquchisi erkin ekrem ependi türkiyediki Uyghur tarixi tetqiqatining 19-esirning axirlirida bashlan'ghanliqini tekitlep mundaq dédi: “Türkiyede Uyghur tetqiqati 19-esirning axirlirida bashlan'ghan bolup, u waqitta téxi osmanli impériyesi yiqilmighan idi. Türkler firansiye, en'gliye we rusiyediki tetqiqatlarni körgendin kéyin Uyghur tetqiqatini élip bérishqa bashlighan. Mesilen türk tarixchilar gérmaniyelik lékok, en'gliyelik steyin, firansiyelik péli'ot qatarliqlarning Uyghurlar toghrisida yazghanliridin paydilinip Uyghur tarixini tetqiq qilishqa bashlighan.”

Doktor erkin ekrem türkiye jumhuriyitining qurghuchisi mustafa kemal atatürkning buyruqi bilen 1927-yili en'gliyelik jamés churchward yazghan “Yoq bolup ketken mu qit'esi” namliq eserning türkchige terjime qilin'ghanliqini, buning bilen türkiyediki Uyghur tetqiqatining yéngi bir dewrge qedem qoyghanliqini, Uyghur tetqiqatining kücheygenlikini ilgiri sürdi.

Burun türkiyediki tarix kitablirida Uyghur tarixigha bölüm süpitide orun bérilgen bolsa, 1970-yillarda xitay tilini bilidighan türk tarixchilarning köpiyishige egiship, Uyghur tarixi toghrisida mexsus kitablar neshr qilinishqa bashlan'ghan. Doktor erkin ekrem ependi bu yillarda proféssor doktor ozqan izgining “Xitay elchisi wang yendining sayahetnamisi”, proféssor doktor gülchin chandarli'oghluning “Uyghur döletliri tarixi we kültüri” we proféssor doktor sa'adettin gömechning “Uyghur tarixi we medeniyiti” namliq kitablirining neshr qilin'ghanliqini bayan qildi.

Undaqta türkiyediki Uyghur tarixi tetqiqatining alahidiliki néme? doktor erkin ekrem ependi türkiyediki tarixchilarning Uyghur tarixini omumiy türk tarixining bir qismi dep qaraydighanliqini, türk tarixining ichide körsitidighanliqini bashqa bezi döletlerde bolsa Uyghur tarixini omumiy türk tarixidin ayrip turup tetqiq qilidighanliqini bayan qildi.

Doktor erkin ekrem ependi türkiyede Uyghur tarix tetqiqati uzun tarixqa ige bolsimu, köp mesililerning saqliniwatqanliqini, bolupmu qedimki xitay tilini bilidighan tarixchilar az bolghanliqtin xitayche tarixi menbelerdin yéterlik derijide paydilanmaywatqanliqini, Uyghur tarixigha bolghan köz qarashta bezi xataliqlarning mewjut ikenlikini otturigha qoydi.

Uzun yillardin béri Uyghur tarixi heqqide tetqiqat élip bériwatqan “Uyghur tarixi”, “Uyghur medeniyet tarixi” namliq eserlerning aptori, enqere uniwérsitéti til we tarix-jughrapiye fakultétida Uyghur tarixi dersini bériwatqan proféssor doktor sa'adettin gömech ependi Uyghurlarning türklerning bir qebilisi ikenlikini, Uyghur tarixining türk tarixining ayrighili bolmaydighan bir qismi ikenlikini bayan qilip mundaq dédi: “Biz tarixiy heqiqetlerge tarixiy menbelerge qaraydighan bolsaq Uyghurlarning türklerning bir qebilisi ikenlikini körüwalalaymiz. Tarixiy menbelerde Uyghurlarning hunlardin kelgenlikini yazidu. Eslide xitayche yilnamilarda we xitayche höjjetlerdimu bu yézilghan. Bügün xitay xelq jumhuriyitide Uyghurlar toghrisida yézilghan kitablarda Uyghurlarni türklerdin ayrim bir millet süpitide körsitilishi, peqetla siyasiy gherezdin ibarettur. Xitay hökümitining bundaq qilishi Uyghurlar toghrisidiki ilmiy heqiqetlerni özgertelmeydu”.

Sa'adettin gömech ependi 1980-yillardin kéyin xitayning sirtqa échiwétish siyasiti, 1991-yili sowét ittipaqining yimirilip ottura asiya türkiy jumhuriyetlirining musteqil bolushi bilen türkiyede Uyghur tarixi heqqidiki tetqiqatlarning kücheygenlikini, emma bularning yéterlik emeslikini, türkiyede Uyghur tarixi tetqiqat merkezlirining qurulushi kéreklikini tekitlep mundaq dédi: “Uyghurlar hem ötmüshi we bügüni bilen türklerning muhim bir qismini igileydu. Bügün sherqiy türkistan yüz bériwatqan weqeler we tiragédiyeler bizni qattiq renjitmekte. Uyghurlarning hazirqi weziyitini öginish we türk dunyasigha tonutush üchün, Uyghurlarning tarixi, medeniyitini tetqiq qilish üchün türkiyede institutlar qurush kérek”.

Türkiyede yéqinqi 30-40 yil ichide Uyghur tarixi toghrisida 15 etrapida mexsus kitab, köp sanda maqale élan qilin'ghan, bolupmu yéqinqi yillarda yash tarixchi istanbul uniwérsitéti tarix oqutquchisi kürshat yildirim ependining “Xitay menbelirige asasen sherqiy türkistandiki sheherler”, “Sherqiy türkistandiki yer namliri” we “Sherqiy türkistanning tarixiy jughrapiyesi” qatarliq kitabliri neshr qilindi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.