Üch ependi: “Sherqiy türkistanni köp ölkige bölüwétishke qet'iy bolmaydu”

Muxbirimiz ümidwar
2021.06.24
Üch ependi: “Sherqiy türkistanni köp ölkige bölüwétishke qet'iy bolmaydu” Gomindangning “Shinjang ölkilik” hökümiti re'isi wu jongshin. 1945-Yilliri.
wikipedia.org

Tarixiy melumatlargha asaslan'ghanda menching impériyesi Uyghurlar diyarini, yeni sherqiy türkistanni ishghal qilip, 1884-yili “Shinjang” ölkisi namida ölkilik tüzümdiki bashqurushni yolgha qoyghandin kéyin, mezkur bipayan zéminni bölüp bashqurush, yeni uni bir qanche ölkilerge bölüwétish heqqidiki bezi teklipler otturigha chiqishqa bashlighanidi. Bundaq teshebbus we hetta bu mesilide xitay merkiziy hakimiyitige mexsus teklip bérish 1912-yili xitay jumhuriyiti qurulghandin kéyinmu, bolupmu 1930-1940-yillarda izchil otturigha chiqti. Bular asasliqi, xitayning atishi boyiche “Shinjang ölkisi”, yeni Uyghur diyarini 2, 3 yaki 4 ölkige, hetta 6 ölkige “Bölüp idare qilish” teshebbusliri idi. 1945-Yili 8-ayda sunulghan shu waqittiki gomindangning “Shinjang ölkilik” hökümiti re'isi wu jongshinning “Shinjangni 4 ölkige bölüsh” teshebbusi, yeni “Layihesi” xitay merkiziy hökümitide muzakire qilinish hetta ijra qilinish girdabigha yétish hem uzun mezgillik muhakimilerning dawamlishishigha érishti. Wu jongshin sherqiy türkistan inqilabigha taqabil turush, jümlidin sherqiy türkistanning pütün ölke miqyasida musteqil dölet qurushining aldini élish üchün pütün Uyghur diyarini 4 ölkige bölüp idare qilish layihesini otturigha qoyup, jang keyshining ehmiyet bérishige érishkenidi.

Wu jongshinning mezkur layihesi xitay merkiziy hökümitide muhakime qilinishqa bashlighanliq xewiri otturigha chiqish bilen teng uning layihesige qarita birqisim xitay herbiy-siyasiy da'iriliri mewjut weziyet tüpeylidin uni hazirche testiqlimasliq we kéyin'ge qaldurush teklipini bergendin tashqiri bu layihege eng qattiq qarshi turghuchilar süpitide mes'ud sebiri bayqozi, muhemmed imin bughra, eysa aliptékin qatarliqlar otturigha chiqti. Bu üch ependi sépige yene abduqadir samani, isma'il isimlik Uyghurlarmu qoshuldi.

Teywendiki döletlik tarix sariyida, yeni tarix arxipxanisida mezkur besh kishi, yeni mes'ud sebiri, muhemmed imin bughra, eysa aliptékin, abduqadir samani we isma'ilning birlikte imza qoyghan, wu jongshinning “Shinjang” ni töt ölkige bölüwétish layihesige qarshi telep-pikirliri saqliniwatqan bolup, ularning 8 maddiliq mezkur telep-pikirliri 1945-yili 10-ayning 24-küni gomindang partiyesi teshkilat bölümi bashliqi chén lifu teripidin jang keyshige yollap bérildi. Mezkur 8 maddiliq telepte ular “Shinjangni nechche ölkige bölüwétishning paydisiz” tereplirini birmubir körsitip, merkiziy hökümetni bu qedemni basmasliqqa dewet qilghan. Gomindang tarix arxiplirini Uyghurchigha terjime qilish bilen shughulliniwatqan, amérikada yashaydighan tarix tetqiqatchisi taran Uyghurning bu höjjet heqqide éytishiche, eslide telep-pikirler 8 maddiliq bolsimu, emma chén lifu uni 7 maddigha qisqartiwetken.

Bu höjjetke “Mes'ud qatarliqlarning sun'ghan shinjang mesilisini hel qilishqa a'it pikirliri” dep nam bérilip, ularning telep-pikirlirining töwendikidek ikenlikini chüshendürülgen: “1. Shinjangni ölkilerge bölüshke bolmaydu, yüksek muxtariyet bérishi kérek؛ 2. Az sanliq milletlerning milliy ornini étirap qilish kérek”.

Üch ependi bashliq Uyghur milletperwerlirining bu qet'iy telep we pikirliri jang keyshi hökümitige belgilik tesir körsetken.

Sherqiy türkistan jumhuriyiti milliy armiyesining 1945-yili 9-aylarghiche bolghan ariliqtiki shiddetlik we ghelibilik hujumliri we pütün ölke miqyasida xitay hakimiyitige qarshi küreshlerning ewji élishi netijiside omumyüzlük halda musteqil sherqiy türkistan döliti qurulushidin saqlinish shuningdek üch ependiningmu dadilliq bilen otturigha chiqip qarshi turushi astida jang keyshi hökümiti wu jongshinning “Shinjangni 4 ölkige bölüp idare qilish” layihesini waqtinche küntertiptin qaldurushqa mejbur boldi.

Jang keshi qatarliqlar xuddi üch ependi körsetkendek eger mundaq köp ölkilerge bölüwetkende yerlik xelqning naraziliqining téximu qozghilishi, merkezge bolghan ümid we ishenchisining yoqilidighanliqi, hetta xitay hakimiyitini qollimasliqi, buning bilen sherqiy türkistan jumhuriyiti bilen söhbet qilishqimu mumkin bolmay qélishidin endishe qilghan.

Toluq tepsilatni ulinishtin anglang.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.