Untulup ketken untulmas qehrimanlar-tursun isra'il (2)

“Yerlik milletchilik” tin musapirliqqiche

Sherqiy türkistan jumhuriyitining rehbiriy kadirliridin we milliy azadliq inqilab rehbiri exmetjan qasimining yéqin sepdashliridin biri tursun isra'il 1949-yili 10-ayda xitay kompartiyesi Uyghur élini igiligen we sherqiy türkistan jumhuriyiti qurghan azad üch wilayet xitay kompartiyesining bashqurushi astigha ötkendin kéyin, bashqa bir qisim milliy azadliq inqilab rehberliri bilen bir qatarda xitay kompartiyesi teripidin muhim rehbiri xizmetlerge jelp qilinidu. Shundaq qilip, 1949-yilidin kéyin, musteqilliq we azadliq küreshlirige qatnashqan hem musteqil sherqiy türkistan jumhuriyitini qurghan bu inqilabchilar we rehbiriy kadirlarning hayatining yéngi bir basquchi bashlan'ghanidi.

Eyni waqitta maw zédong sherqiy türkistan milliy azadliq inqilabini “Junggo démokratik inqilabining bir qismi” dep atap, milliy armiyeni xitay azadliq armiyesining 5-korpusigha özgertip, uning rehbiriy kadirliridin seypidin eziz, es'et is'haqof, seydulla seypullayéf, ibrahim turdi, ziya semedi we bashqa onlighan kishilerni ölkige we 1955-yili Uyghur aptonom rayonigha re'is, mu'awin re'is, nazir, waliy, hakim qatarliq hoquqlargha teyinligenidi. Sherqiy türkistan inqilabi hökümitining uchur-axbarat we razwédka ishliri bilen shughullan'ghan rehbiriy kadiri, eslide 1937-1940-yilliri arisida ottura asiya uniwérsitétini oqup püttürgen Uyghur ziyaliysi tursun isra'ilmu bashta künes nahiyesining hakimliqigha, arqidin ürümchidiki tengritagh méhmanxanisining mudirliqigha teyinlinidu. Tursun isra'ilning hayat pa'aliyetliri heqqide tekshürüsh élip bérip maqale élan qilghan qazaqistandiki turan uniwérsitétining proféssori ablet kamalofning éytishiche, tursun isra'il taki 1958-yilighiche bolghan ariliqta yuqiri lawazimetlerde bolghan.

Tursun isra'ilning hayatining eng muhim qismi uning 1953-1958-yilliri arisida korla wilayitining waliysi bolghan mezgili bolup, u bu jeryanda korlaning medeniyet-ma'arip ishlirining tereqqiyati, sheherning güllinish, milliy kadirlarni köplep ishqa orunlashturush jehetlerde muhim rol oynidi. Uning qazaqistanda yashaydighan oghli utuq isra'il ene shu waqitta korlada chong bolghan bolup, dadisining korladiki pa'aliyetlirini eslidi.

Lékin, 1957-yili, xitayda échilish-sayrash herikiti bashlinish bilen bir waqitta Uyghur élidimu yerlik milletchilikke zerbe bérish herikiti qozghalghan bolup, Uyghur aptonom rayoni partkom sékrétari wang énmaw merkezning orunlashturushi boyiche 1958-yili 1-ayda her derijilik rehbiri kadirlarni yighip, yerlik milletchilikke qarshi turush herikitini bashlap yighin achti. Ene shu deslepki tartip chiqirip, pash qilish we eyibleshte tursun isra'ilmu ziya semedi, abduréhim eysa, ibrahim turdi, muhemmed imin iminof we bashqilar bilen bir qatarda yerlik milletchi süpitide qattiq eyiblendi. Xitay da'iriliri ularni “Uyghuristan ittipaqdash jumhuriyiti we yaki sherqiy türkistan jumhuriyiti qurushni telep qilghan” dep eyibligenidi.

Doktor ablet kamalofning éytishiche, ene shu qétimliq eyibleshtin kéyin tursun isra'il korla wilayitining waliyliq wezipisidin qalduruldi.

Tursun isra'ilning oghli utuq isra'ilning éytishiche, ular dadisi bilen birge aqsugha kélip, aqsudiki bir boz yer özleshtürüsh ornida turdi. Tursun isra'il bu yerde 3 yil boz yer özleshtürüsh etritige yétekchilik qilip japaliq ishligendin kéyin a'ilisi bilen birge 1961-yili ghuljigha qaytip keldi. U ghuljida mirza qamaq halitide yashighan bolup, 1962-yili ular sowét ittipaqigha köchüp ketmekchi bolghan bolsimu, emma hökümet uning a'ilisi we perzentlirining kétishige yol qoyup, uni ketküzmey élip qalghan. Utuq ependining éytishiche, ular qazaqistanda turup dadisining teqdiridin nahayiti échin'ghan.

Biraq, tursun isra'il axiri 1962-yili, küz aylirida almutagha köchüp kélip a'ilisi bilen birleshken we shuningdin kéyin özining musapirliq hayatini bashlighan hem almuta yénidiki dostluq mehellisige orunlashqan.

Tursun isra'ilning sowét ittipaqida yashighan dewri nahayiti japaliq bolup, u pénsiyege chiqquche baghwenchilik kolxozida xizmet qilghan bolsimu, emma öz hayatidin zarlanmighan. Utuq ependining eslishiche, dadisi tursun isra'il wetenni terk étip chiqqan ziya semedi, zunun téyipof, abdure'up mexsum, ghéni batur we bashqa yüzligen sabiq sherqiy türkistan jumhuriyitining rehbiriy shexsliri bilen da'im uchriship, eyni waqittiki inqilab jeryanliri we sherqiy türkistan jumhuriyiti dewrini esleytti. Ularda xitay kompartiyesining qilmishliri, yeni Uyghur diyarigha kirip orunliship, özlirini mustehkemlep bolghuche bolghan ariliqta bu rehbiriy kadirlargha yaxshi mu'amile qilip, hetta bezi hoquqlarni bérip, 1957-1958-yilliridin bashlap biraqla zerbe bergenliki we özlirining eslidiki niyetlirini ashkarilighan ikki yüzlimichilikini söküshetti.

Tursun isra'il pénsiyege chiqqan 1970-yilliri sowét-xitay munasiwetliri nahayiti yirikleshken, hetta ikki terep arisida urush partlash weziyiti peyda bolup, bu, sowét ittipaqi almuta, tashkent qatarliq jaylarda Uyghurche gézitlerni neshr qilghan we radi'o programmilirini yolgha qoyghan waqitlar idi. Bu chaghlarda almuta, frunzé (hazirqi bishkek), tashkent qatarliq jaylardiki Uyghur ziyaliyliri, milliy azadliq inqilab qatnashquchiliri arisida xitaygha qarshi teshkiliy pa'aliyetler uyushturulup, ularda egerde sowét ittipaqi bilen xitay urush qilsa, öz wetinige qaytish arzuliri kücheygenidi. Tursun isra'ilmu ene shundaq arzularda we pa'aliyetlerde bolghan bolsimu, emma uning arzusi emelge ashmay, 1979-yili, 65 yéshida almuta shehiride wapat bolghan.