Uyghur diyaridin 30 tarixiy abide tépildi

Türkiye erzurum atatürk üniwérsititi bilen béyjing üniwérsititi ortaqliship xitaydiki tarixiy abidilerni tépish retlesh xizmitini bashlatqan bolup, bügün'giche köp sanda tash yéziq abide tapqan.

Bularning ichidin ottuzi sherqiy türkistandin tépilghan. Bu ish pilanida orun élip 5 yildin béri u jaylarda tetqiqat élip bériwatqan erzurum atatürk üniwérsititi oqutquchisi prof. Dr. Jen'giz alyilmaz ependi bu heqte melumat bérip mundaq dédi:

Aldi bilen shuni deyki, bu tépilghan tarixiy eserler bir ish pilanining mehsulidur. Biz türkiye atatürk üniwérsititi bilen béyjing üniwérsititi birlikte xitaydiki tarixiy abidiler, xatire tashlirini tépish retlesh xizmitini qiliwatimiz. Méning rehberlikimde élip bériliwatqan bu ish pilanigha asasen 5 yildin béri xitay xelq jumhuriyitide bolupmu Uyghur aptonom rayonidiki turpan, yarghul, ming öy, we ili, aqsu, xoten qatarliq jaylardiki tarixi abidilerni tépip ularning resimini tartip retlewatimiz.

Prof. Dr. Jengiz al yilmaz ependi bu xizmetni qilishtiki meqsiti heqqide toxtulup mundaq dédi:

Bizning esli meqsitimiz bu rayondiki tarixiy abidilerni tépip retlep chiqish idi. Emma biz tetqiqatimiz jeryanida bu rayon bilenla cheklinip qalmiduq. Xitay bizge xitayning ichki ölkiliriningmu ishkini achti. Shuning bilen biz xitayning shi'en rayonidimu tekshürüsh élip barduq. Shi'en qedimqi xitay dölitining paytexti, xitaylarning mediniyet merkizi. Tarixiy yipek yoli shi'endin bashlinip yawrupadiki rim shehride axirlishidu.

U sözide shi'enning xitay tarixi üchün mühim bir sheher ikenlikini bayan qilghandin kéyin, türkler üchün shi'enning tarixiy ehmiyiti toghrisida toxtulup mundaq dédi: (3:45)

Türkler eng qedimiy parlaq bir mediniyetke ige. Türkler tarixta xitaylar bilen xoshna yashighan. Türklerning ötüken dégen shehri bar idi, bu sheherning ismi kéyinche ordubaliq, axirida qarabalasaghun bolghan. Qarabalasaghun bilen shi'en otturisida qoyuq bir munasiwet bar idi. Elchiler karwanlar bérip kiletti. Bezide türkler bilen xitaylar otturisida chong urushlar meydan'gha kelgen. Buning eksiche bügünkige oxshashla bezi dewirlerde xitaylar bilen türklerning birbirige ihtiyaji chüshken. Dawamliq bir biri bilen urush qilmaytti, qiz élip qiz béretti. Biz xitaydin 30 etrapida üstide xet bar abide taptuq. Bu abidiler ichide dunyagha eng köp tonulghini shi'endin tépilghan qarachor tékin abidisi.

Prof. Dr. Jen'giz alyilmaz ependi özi shi'endin tapqan qarachor tékin abidisi toghrisida melumat bérip mundaq dédi: (5:00)

Qarachor tékin abidisi dunyaning qattiq diqqitini qozghidi, nurghun téléwizyeler neq meydandin bu xewerni tarqatti. Xitayda tunji qétim bir türkche abide üchün mexsus ilmiy muhakime yighini chaqirildi. Bu abide shi'endin tépildi. Mezkur abidining üstide köktürkche we xitayche xetler bar. Bu abidini u dewirdiki xitay padishahi bir türk shahzadisige atap yasatqan. Hemmimizge melum orxun abidiliriningmu bir teripige xitayche yene bir teripige köktürkche xet yézilghan. Qosh tilda abide yasash en'enisi qedimqi türklerde mewjut. Yene bir jehettin élip éytqanda bu abide Uyghur - xitay munasiwitini tetqiq qilish üchünmu mühim. Bu abide qarachor tékin namida bir Uyghur shahzadisge atap yasitilghan. Xitayda enlusen qozghilingi bolghanda, xitay padishahsi bu qozghilangni jimiqturalmaydu. Uyghur haqanidin yardem telep qilidu. 794 - Yilida Uyghur xaqani bu isyanni jimiqturush üchün öz oghlini ewetidu. Qarachor tékin 20 yashta bu isyanni basturghandin kéyin wapat bolghan. Xitay padishahi buninggha atap chong bir qewre saldurghan, qewrining ichige bu 17 qur xet yézilghan abidini qoydurghan.

Prof. Dr. Jen'giz alyilmaz ependi mezkur abidining üstige yézilghan 17 qur xetning mezmuni toghrisida melumat bérip mundaq dédi:

Abidide, yaghlaqar xanning sulalisidin böge bilgi xaqanning oghli qarachor tékin 795 - yilida wapat bolghan. Xitay padishahi buningdin qattiq köngli yérim bolghan, chünki qarachor tékinde ata - bowilirining ruhi bar idi. Nahayiti qehriman bir shahzade idi, epsuski yash turup qaza tépip ketti, dep yézilghan. Xitaychisimu mushu mezmunda.

Tonulghan türkolok prof. Dr. Jen'giz alyilmaz ependi xitaydin orxun abidiliridinmu burun tikilgen abidiler tépilghanliqini bayan qilip mundaq dédi:

Xitaydin orxun abidisidinmu burun tikilgen abidiler tépildi. Bu abidiler altaydiki öngkürlerdin, ichki monggholiyedin tépildi. Bügün xitaydin 30 etrapida abide tépildi. Qarachor tékin abidisi 795 - yilida tikilgen. Chünki buning üstige tikilgen tarixi kün we chislalar bilen yézilghan.

Türkiye erzurum atatürk üniwérsititi oqutquchisi prof. Dr. Jen'giz alyilmaz ependi Uyghurlarning parlaq mediniyetke ige ikenlikini, özlirining 5 yildin béri xitay dölitining ruxsiti bilen tunji bolup bu yerlerde tetqiqat élip bériwatqan mutixesisler ikenlikini bayan qilip munularni dédi:

Men shuni tekitlep ötey, turpandiki ming öy, yarghul, bizeklik, beshbaliq, turpan, tuyuq we qedimqi türk sheherliride Uyghurlar yaratqan parlaq mediniyet, yer sughurush sistémisi kariz mewjut. Yashul ögüz dégen tangghutlar yashighan jayda 12 büyük mazar bar, bu mazarlarni türkiyede aq piramit dep ataydu. Men we kesipdishim murat aqar qatarliq kishiler 5 yildin béri bu yerlerde ilmiy tetqiqat élip bériwatimiz. Biz xitayning ruxset qilishi bilen tunji bolup u yerlerde tetqiqat élip bériwatqan türkiyelik türkoloklar.

Bügünki tarix we bügün programmimizda tonulghan türkolok prof. Dr. Jen'giz alyilmazning türkiye dölet téléwézyesi t r t ge Uyghur tarixi toghrisida élip barghan tetqiqatliri toghrisida bergen melumatidin ariyeler anglidinglar.