Amérika we Uyghur diyari 1940-yillar (9)

Muxbirimiz ümidwar
2021.02.04
Amérika we Uyghur diyari 1940-yillar (9) 1950-Yili séntebirning axiri xitay xelq jumhuriyiti qurulghanliqining bir yilliq murasimigha qatnishish üchün béyjinggha yétip barghan 5-korpus (milliy armiye) ning komandirliri (ongdin solgha général muhemmet'imin iminof, général léskin, général zunun tiyipof, nusipqan künbayéf, refiq baychurin)
RFA/Qutlan

Dok barnét Uyghur diyari heqqide qandaq melumatlarni sundi? (1)

1947-Yili 8-ayda birleshme hökümet buzulup, exmetjan qasimi qatarliqlar ghuljigha qaytip, sherqiy türkistan armiyesi bilen xitay armiyesi manas deryasi liniyeside qaytidin urush halitige ötken weziyet shekillen'gendin kéyin, jümlidin 1947-1949-yilliri xitaydiki ichki urushning küchiyishi we xelq'arada soghuq munasiwet urushining rawajlinishqa qarap yüzlinishi jeryanida sowét ittipaqi bilen amérika, en'gliye arisidiki riqabetler Uyghurlar diyaridimu öz ipadisini tapti. Bolupmu 1947-yili 6-aydiki beytik téghida yüzbergen xitay qoshuni bilen mongghuliye armiyesi arisidiki qoralliq toqunushtin kéyin xitay dunyagha sowét ittipaqining mongghuliyeni ishqa sélip “Junggo zéminlirigha bésip kirgenliki” qatarliq sowét ittipaqini eyibleydighan uchurlarni we naraziliqlarni köpeytip, xelq'arada ghulghula qozghashqa urundi. Buning bilen amérika terepmu Uyghur diyaridiki weziyetke diqqet qildi. Yene bir tereptin alghanda 1947-yili 8-ayning axiridin bashlap, osman batur ürümchidiki jang jijong we “Shinjang garnizon qomandani” song shilyen qatarliq xitay herbiy-memuriy terepning qoral-yaraq, oq-dora we melum sandiki eskiriy küch yardimige ériship, pütün altayni öz qoligha élish üchün milliy armiye bilen urush qilip, 9-aygha kelgende pütün altay wilayitini igiliwaldi hemde dawamliq tarbaghatay we hetta iligha hujum qilish weziyiti shekillendi. Buning bilen sherqiy türkistan hökümiti xitaylarning yardimige érishken osman islam qoshunlirini yoqitip, altayni qayturup kélish urushigha atlinip, 10-ayning axirlirida osman islamni tarmar qilip, uni qaytidin beytik etrapigha qoghlap chiqardi. Bu ehwallar sowét-xitay munasiwetliri we buning arqisidiki soghuq-munasiwetler urushi bilen baghlan'ghanidi.

Uyghurlar diyarining mana shundaq murekkep weziyiti shara'itida 1948-yili 8-aylarda amérikaning “Dunya ishliri instituti” ning tetqiqatchisi we “Chikago géziti” ning muxbiri a. Dok barnét Uyghur diyarigha kélip bir ay etrapida tekshürüsh bilen shughullandi. 1940-Yillardiki amérika zhurnalistlirining matériyallirini toplap terjime qilish we tetqiqat qilish bilen shughulliniwatqan taran Uyghur ependining qarishiche, elwette dok barnét ependimu xitay terepning ölke weziyitini burmilap chüshendürüshliri, bu yerdiki qarshiliqlarning hemmisini sowét ittipaqigha baghlap qarilashlirigha ishenmestin, mesilini özi biterep chüshinishke qiziqqa we tirishqan péggy parkér, barbara stépéns qatarliqlargha oxshash amérika mutexessisi we zhurnalisti idi.

Dok barnétning bashqa muxbirlardin perqliq bolghan bir teripi u zhurnalistla emes belki tetqiqatchigha xas alahidiliki bilen pütün Uyghur diyarining siyasiy, ijtima'iy, iqtisadiy, herbiy, xelq'ara munasiwet, xitaygha qarishi qoralliq küreshler, milletler munasiwetliri, jümlidin sherqiy türkistan milliy azadliq inqilabining jeryanlirigha munasiwetlik köpligen weqeler, mesililer heqqide etrapliq tekshürüp tehlil yürgüzdi. U axirida mexsus “Shinjang ölkisi heqqide melumat” namida chong hejimlik doklatini teyyarlap, uni 1948-yili 9-ayda dunya ishliri instituti bashliqigha yollidi

Shübhisizki, bu amérika hökümitining Uyghur diyari weziyitini chüshinishi we uninggha qandaq siyaset we yaki pozitsiyede bolushini belgilishide rol oynash xaraktérige ige idi. Dok barnét özining mezkur doklatini teyyarlashta amérikaning ürümchidiki konsuli jon xal pakistonning yardemlirige érishish bilen birge ürümchi we uning etrapidiki jaylarda ziyarette bolghan. Xitay, Uyghur, qazaq rehberliri bilen söhbetler ötküzgen. U özining Uyghur rehberliridin mes'ud sebiri, eysa aliptékin, muhemmed imin bughra, qazaqlardin janimxan, tatarlardin burhan shehidi, xitaylardin taw siyö, lyu méngchün qatarliqlar bilen körüshüp söhbetler ötküzgenlikini qeyt qilidu. Yeni, u ziyaret qilghan waqit del mes'ud sebiri ölke re'isi, eysa ependi bash katip, muhemmed imin bughra temirat naziri, janimxan maliye naziri bolghan, üch ependi ölkide türkchilik idiyelirini terghib qilishni, sowét ittipaqigha hemde ili hökümitige qarshi teshwiqatlarni janlanduruwatqan waqit idi.

Aptor mezkur melumatnamide Uyghurlar diyaridiki milletlerning, bolupmu Uyghurlar we qazaqlarning ehwali, siyasiy yüzlinishi, tarixi, jümlidin ili inqilabidiki roli we orni qatarliq mesililer heqqide analiz yürgüzidu. U, Uyghurlarning bu rayondiki nopusi eng köp, ahalining asasiy qismini igileydighan, xitay hakimiyitige qarshi turuwatqan hem özining rehberlik ornini tikleshke tirishiwatqan millet ikenlikini körsitidu.

Dok barnét öz ziyaritini aldi bilen özining manas deryasi boyida körgenliridin bashlaydu. Uning bayan qilishiche manas deryasi chégra liniyeside ikki terepning muhapizetchi eskerliri turghan bolup, deryaning sherqi qirghiqida xitay tereptin 16 esker postta turghan. Gherbiy qirghiqida bolsa sherqiy türkistan tereptin 6 Uyghur esker turghan. Dok barnét bu 6 eskerni téxi “Étirap qilinmighan sherqiy türkistan jumhuriyiti” ning eskerliri dep ataydu. U, shu arqiliq pütün ölkining ikkige bölün'genliki, yeni shimaldiki üch wilayetni Uyghurlarni asas qilghan ili hökümiti, yette wilayetni xitaylarning kontrolluqidiki shinjang ölkilik hökümiti kontrol qilip turghanliqini teswirleydu.

Dok barnét özining mezkur 41 betlik yazma melumatida Uyghurlar diyarining ötmüsh tarixi, yaqup beg dewri we uningdin kéyin militaristlar dewri, bolupmu shéng shiseyning zulum siyasetlirini körsitip ötidu. Barnét doklatida ölkining millet, nopus qurulmisi, wilayetlerning nopus qurulmisi, xeritilik ehwali, déhqanchiliq, charwichiliq, kanchiliq mehsulatlirining sanliq melumati we bashqilar heqqide melumatlarni bergen. Körüwélishqa boliduki, uning bu uchurlirining mutleq köp qismi xitay ölke hökümitining sanliq uchurliri, yeni xitay terep teminligen uchurlardin ibaret idi. Biraq u, sherqiy türkistan jumhuriyiti térritoriyesige kirip, u jaydin resmiy melumat élishqa muweppeq bolalmighan.

Dok barnét yene mexsus sherqiy türkistan jumhuriyitining xeritisini tüzüp körsetken bolup, shu waqitqiche, xitaylar we bashqilar teripidin “Ili terep”, “Ili hökümiti”, “Ghulja hökümiti” dep atap kélin'gen shimaldiki ili, tarbaghatay we altaydin ibaret üch wilayetning sherqiy türkistan jumhuriyiti ikenlikini körsitip, bu jumhuriyetning xeritisige “Sherqiy türkistan jumhuriyiti” dep yazghan.

Shübhisizki, u éhtimal tunji qétim “Sherqiy türkistan jumhuriyiti” ning dölet xeritisini sizip körsetken tetqiqatchilarning biri bolsa kérek.

Amérikaliq zhurnalist we tetqiqatchi dok barnétning toluq ismi artur dok barnét bolup, u 1921-yili shangxeyde amérikaliq shirket xadimi a'iliside tughulghan. U baliliq dewrini xitayda ötküzüp xitay tilida nahayiti mukemmel bolghan.

U 1942-yili yél uniwérsitétini püttürgen we amérika armiyeside ofitsér bolghan. 1947-Yili yél uniwérsitétining xelq'ara munasiwet kespi boyiche magistirliqni püttürgendin kéyin xitayda zhurnalistliq xizmetliri bilen shughullan'ghan, u xitayning ichki urush mesililiri boyiche izden'gen. 1950-Yilidin kéyin we 1960-1980-yillarda mexsus amérika qoshma shtatliri bilen xitay xelq jumhuriyiti munasiwetliri mesililiri boyiche tetqiqat qilghan. Dok barnét bu sahede tonulghan siyaset tetqiqatchisi we ataqliq erbabqa aylan'ghan. U ilgiri kéyin kolombiye uniwérsitéti, broking instituti, jon xopkinis uniwérsitéti qatarliqlarda proféssorluq we tetqiqatchiliq wezipiliride bolghan hem 20 din artuq ilmiy tetqiqat esiri neshr qilghan. 1999-Yili washin'gton shehiride wapat bolghan.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.