“Yash qeshqerliqler” jem'iyiti we ularning bolshéwiklar hakimiyiti bilen bolghan munasiwiti (2)

Ixtiyariy muxbirimiz qutlan
2013.09.15
yash-qeshqerliqler-sovet-bolsheviklar-partiyisi-305.png “Yash qeshqerliqler” guruppisining gholluq ezaliridin noruz haji oghli eli hajining imzasi bilen 1927 - yili sowét bolshéwiklar partiyesige sunulghan dokladning axiriqi béti (menbe: dawid brophy)
RFA/Qutlan


Sowét bolshéwiklar hökümiti 1924 - yili Uyghurlargha qaratqan siyasitini tüptin özgertkendin kéyin, “Yash qeshqerliqler” jem'iyitining inqilabiy pa'aliyetliri bir mezgil téngirqash ichide turup qalidu.

Emma ular shu mezgillerde meyli Uyghurlar wetinide bolsun yaki qoshna ellerde bolsun Uyghurlarning milliy musteqilliqini qollaydighan bir küchning yardimige ige bolalmaydu. Yene bir tereptin aliqachan bolshéwiklar hakimiyitining sirtmiqigha ilinip qalghan bu jem'iyet sowét ittipaqining tesiridin xaliy halda bashqiche yol tutushqa amalsiz qalidu.

1924 - Yilighigha barghanda Uyghurlar yurtining sowétler ittipaqi bilen bolghan chégrasi resmiy échilidu. Uyghur élining textige miniwalghan féwdal militarist yang zéngshin bu mezgilde sowét ittipaqi bilen bolghan diplomatik munasiwetni ornitidu. Sowét ittipaqi qeshqer, ürümchi, ghulja qatarliq jaylardiki konsulxanilirini qaytidin achidu. Yang zéngshin hökümitimu sowétler ittipaqining tashkent, enjan, almuta, zeysan qatarliq jaylirida konsulxana tesis qilidu. Buning bilen chégraning ikki teripide Uyghurlarning musteqilliq Uyghuristan qurush pa'aliyetliri tengla tosqunluqqa uchraydu. “Yash qeshqerliqler” jem'iyitimu öz pa'aliyetlirini sowét ittipaqining yéngi siyasiy teshebbuslirigha maslashturghan halda cheklik da'ire ichide élip bérishqa mejbur bolidu.

Yang zéngshinning qattiq qamal qilishi bilen “Yash qeshqerliqler” jem'iyitining gholluq ezaliridin noruz haji oghli eli haji 1925 - yilining mart aylirida chégradin qéchip ötüp tashkentge yétip baridu. Emma sowét ittipaqi da'iriliri oylimighan yerdin uni tutup qamaqqa alidu. Eysa yüsüp alptékinning eslimiside ilgiri sürülishiche, eli haji enjandiki xitay konsulida xizmetchi xadim bolup turghan eysa begning otturigha chüshüshi bilen türmidin boshitilidu.

Bu waqitta sowétler ittipaqining orta asiya rayonidiki Uyghur siyasiy aktipliri “Taranchilar” bilen “Qeshqerliqler” din ibaret ikki guruppigha ayrilip ketken idi. Ili - yettesuni merkez qilghan taranchi Uyghurliri abdulla rozibaqiyéfning etrapigha, perghane wadisida olturaqlashqa qeshqeriye Uyghurliri hashim haji oghli qadir hajining etrapigha uyushqan bolup, her ikki guruppa özlirini sowét ittipaqining yardimi bilen Uyghurlarning milliy azatliq inqilabini élip bérishtiki yétekchi küch bolushi kérek dep qaraytti. Bolshéwiklar türmisidin boshap chiqqan eli haji tebi'iy yosunda qadir haji yétekchilikidiki “Qeshqerliqler” guruppisigha qoshulidu hemde gholluq ezalarning birige aylinidu. 1925 - Yilidin 1927 - yilighiche sowét özbékistan kompartiyesining az sanliq milletler bölümide xizmet qilghan qadir haji öz etrapidiki küchlerni toplap heriket élip baridu. 1927 - Yili sowét ittipaqi bolshéwiklar partiyesining orta asiya byurosigha tapshurulghan mezkur doklat del qadir hajining yétekchilikide noruz haji oghli eli hajining imzasi bilen otturigha chiqidu. Doklatta éniq qilip “Yash qeshqerliqler” jem'iyitining meydan'gha kélish arqa körinishi, qurulghandin buyan élip barghan inqilabiy pa'aliyetliri shundaqla sowét ittipaqining yardimini qolgha keltürüsh üchün körsetken bir qatar tirishchanliqliri eslep ötilidu. Axirida sowét hökümiti yolgha qoyghan da'ire ichide Uyghur mesilisi boyiche “Qeshqerliqler” guruppisini yétekchi qilghan inqilabiy birleshme front qurush pilani otturigha qoyulidu. Doklatta bu toghriliq mundaq déyilidu: “Bizning Uyghuristan inqilabi bütün dunya inqilabigha maddiy - meniwiy yardem bérishni özige wezife qilip qoyghan shuralar hökümetidin medet almay wujutqa chiqmaydu. Xitayda kündin - künge chongqurlashmaqta bolghan inqilabi hereket bizning Uyghuristan inqilabigha imkaniyet béridighan waqit kelgiche, shu jümlidin shuralar hökümetining sherq azatliqi siyasiti bizning milliy azatliq inqilabimizgha yol qoyghuche bolghan ariliqta derweqe bizlerning intizarliq bilen purset kütüp turushimizgha toghra kélidu”

Mezkur doklat öz dewridiki sowét hökümitining Uyghur mesilisige tutqan pozitsiyesidiki özgirishlerge maslashqan halda intayin zor siyasiy éhtiyatchanliq bilen yézilghan. Doklatning axiriqi qismida sowét hökümitining xitay inqilabini Uyghurlar yurtigha tarqitish hemde shu arqiliq Uyghuristanning siyasiy teqdirini hel qilish teshebbusliri alahide tekitlen'gen. Tetqiqatchilar mezkur doklatning söz - jümliliridiki alahidiliklerge köre uning deslepki originalining qadir hajining yétekchilikide rusche yézilghanliqini andin bir nusxa Uyghurchilashturulup eli hajining imzasi bilen bolshéwiklar partiyesige sunulghanliqini ilgiri süridu.

Wahalenki, sowét bolshéwiklar partiyesige sunulghan bu doklat héchqanche emeliy ünümge érishelmeydu. Uyghur mesilisini xitay inqilabining kelgüsi yüzlinishi ichidin hel qilish qararini alghan sowét hökümiti 1927 - yillargha kelgende qeshqeriye ishlemchiliri arisidiki siyasiy aktiplargha bolghan kontrolliqini hessilep kücheytidu.

Uning üstige, bu yillarda béshkek we perghane wadisidiki Uyghur teshkilatlirining basmichilar guruhi bilen yoshurun alaqide bolghanliqi heqqide bolshéwiklar partiyesining orta asiya byurosigha sowét bixeterlik xadimliri arqiliq erz kélidu. Bu hal sowét hökümiti bilen orta asiyadiki qeshqeriye ishlemchiliri arisidiki munasiwetni téximu yirikleshtüridu. Shu yili féwralda sowét ittipaqi bolshéwiklar partiyesi merkiziy komitéti mexsus qarar maqullap Uyghur éli bilen sowét ittipaqi chégrasini qattiq kontrol qilish hemde Uyghur siyasiy aktiplirining pa'aliyetlirini cheklesh buyruqini chüshiridu. Buning netijiside noruz haji oghli eli haji wekillikidiki “Yash qeshqerliqler” jem'iyitining sowétler ittipaqining himayisi astida sotsiyalistik Uyghuristan qurush chüshimu axiriqi hésabta berbat bolidu. Eysa yüsüp alptékinning eslimisige qarighanda, eli haji kéyinki waqitlarda tashkentte ümitsizlik ichide kün ötküzidu. 1930 - Yillarning bashlirida sowét hökümiti teripidin ikkinchi qétim qolgha élinip herbiy sotning qarari bilen étip tashlinidu. Bu jeryandiki murekkep ehwallar shundaqla eli hajining kéyinki hayati we uning délosi taki hazirghiche sir péti qep qalidu. Stalin we sowétler hökümitining 1930 - yillarda Uyghur kommunist kadirlirini qandaq qilip qanliq rewishte basturghanliqi heqqide siyasetshunas we tarixchi qehriman ghojamberdi öz qarashlirini orrurigha qoydi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.