Uyghurlar bilen ottura asiyaning étno-medeniyet munasiwetliri tarixidin (2)

Ixtiyariy muxbirimiz oyghan
2017.08.31
qehriman-ghojamberdi-yalghuz-suret.jpg Ottura asiyadiki tonulghan herbiy mutexessis, teshkilatchi, siyasiyon qehriman ghojamberdi. 2015-Yili noyabir.
RFA/Oyghan

Melumatlargha qarighanda, sowét dewride ottura asiyaning qedimiy tarixi we medeniyitini tetqiq qilishqa kirishken sowét alimliri qoshna Uyghur diyari tarixighimu muraji'et qilghan idi. 1947-Yili sowét we rus arxé'ologi aléksandir bérnshtam moskwada chiqidighan “Qedimiy tarix mesililiri” namliq zhurnalda “Sherqiy türkistan tarixining mesililiri” dégen maqalisini élan qildi. Uningda Uyghurlarning hem ularning tarixiy wetinining qedimiy we ottura esir tarixining asasiy basquchliri körsitilgen. Bérnshtam mezkur emgikide Uyghur xelqining hem uning medeniyitining pütünley we toluqi bilen ottura asiya xelqlirining, qazaqlarning, qirghizlarning, özbéklerning tarixiy teqdirliri bilen zich baghlan'ghan dégen netijige kelgen. Bu pikirler uning 1951-yili Uyghur tilida neshr qilin'ghan kitabida xéli toluq halda échip bérilgen idi.

Turan uniwérsitétining dotsénti, tarixchi doktor zulfiye kerimowaning éytishiche, sherqiy türkistan we ottura asiya tarixining bir pütünlük idiyisi 1980-yilliri moskwada neshr qilin'ghan ikki ilmiy maqaliler toplimigha asas bolghan. 1984-Yili merkiziy asiyaning qedimiy tarixi boyiche tonulghan mutexessis akadémik boris litwinskiyning “Sherqiy türkistan we ottura asiya” namliq maqaliler toplimi yoruq kördi. Z. Kerimowa mundaq dédi: “Litwinskiyning sözlirige qarighanda, alimlarning tetqiqatliri ‛qedimiy we ottura esir dewrliride sherqiy türkistan we ottura asiya xelqliri arisida peqet nahayiti qoyuq tarixiy, medeniy we étnikiliq alaqilerla emes, belki bir pütün étno-medeniy we tarixiy rayon mewjut bolghan‚ dégen xulasige élip kelgen. Uning terkibige her ikkisining térritoriyiliri kirgen. Bu ikki térritoriyening qedimiy tarixiy oxshashliqi heqqide xulasilerni ilgiri bashqimu rus alimliri ilgiri sürgen. Mesilen, akadémik wasiliy bartold öz waqtida ‛türkistanning her ikki qismida kélip chiqishi bir xelqler yashighan hem bir medeniy amillar mewjut bolghan‚ dep yazghan idi. 1980-Yilliri rusiyelik alimlar tarixiy we arxé'ologiyilik matériyallar asasida ene shu omumiyliqni tetqiq qilishqa kirishti. 1986-Yili yene bir maqaliler toplimi neshr qilin'ghan bolup, uningda qedimiy sherqiy türkistanning tarixiy, binakarliq we maddiy medeniyiti mesililiri qaraldi.”

Z. Kerimowaning éytishiche, Uyghur éli we ottura asiya xelqlirining öz-ara étno-medeniy alaqiliri Uyghur tarixchiliri neziridinmu chette qalmighan. Shularning biri özbékistanliq tarixchi mexmut qutluqoftur. 1979-Yili almatada yoruq körgen “Sowét Uyghurshunasliqining muhim mesililiri” namliq maqaliler toplimida alimning “Sherqiy türkistanning 16-esir we 19-esirning 60-yilliridiki tarixi boyiche qolyazmilar we höjjetler hem uning ottura asiya bilen bolghan alaqiliri” namliq maqalisi bésilghan idi. Uningda 16-esirning bashlirida barliqqa kelgen yarkent (se'idiye) xanliqining özining 170 yilliq tarixida ottura asiya bilen bir pütün siyasiy, iqtisadiy, étno-medeniy alaqide bolup kelgenliki tekitlen'gen. Alim bu ikki chong térritoriye xelqlirining 360 yilliq tarixini tetqiq qilish jeryanida köpligen matériyallarning tépilghanliqini tekitlep, mundaq dep yazidu: “Tarixiy, iqtisadiy we medeniy yönilishlerde bu matériyallar hazirqi shinjangning ottura asiya we qazaqistan xelqliri bilen bir pütünlükni teshkil qilghanliqini körsitidu. Uzun esirler mabeynide bu xelqler bir-biri bilen da'im ariliship turghan, bir nechche qétim birleshken halda chet'el basqunchilirigha zerbe bérip, siyasiy musteqilliqini qoghdap kelgen.”

Emdi rus alimi lyudmila chwir “Sherqiy türkistan Uyghurliri we qoshna xelqler” namliq 1990-yili neshr qilin'ghan kitabida, Uyghurlarning hazirqi atalmish shinjang Uyghur aptonom rayonining esli ahalisi bolup, bu zéminning 18-esirning otturilirida chin impériyisi terkibige kirip, “Shinjang” dep nam alghanliqini, rus we yawropaliq alimlarning uni kichik buxariye, xitay türkistani yaki sherqiy türkistan dep atighanliqini, peqet 19-esirning axirlirida bu térritoriyening rus ilimida sherqiy türkistan dep testiqlan'ghanliqini yazidu. Alime öz emgikide onlighan yillar dawamida Uyghur élidiki Uyghurlar medeniyitining xitay alimliri teripidin intayin az we sus tekshürülgenlikini, u yerde chiqiwatqan edebiy-bedi'iy, ijtima'iy-siyasiy zhurnallarda Uyghurlarning étiqadliri, sen'iti, hünerwenchiliki, éghiz we yazma edebiyati heqqide pat-pat matériyallar bésilip tursimu, ularning barliqining köpinche ammibabliq-publistikiliq xaraktérige ige ikenlikini, bir pütün we tepsiliy yézilghan emgeklerni tépishning qiyinliqini yazghan.

Siyasetshunas qehriman ghojamberdining éytishiche, qedimidin tartip Uyghur éli we ottura asiyada yashawatqan xelqlerning til, din, medeniyet, idiye birlikige, bolupmu 20-esirde bu ikki chong térritoriyede yüz bergen ijtima'iy-siyasiy, iqtisadiy, medeniy özgirishler qattiq tesir qilghan idi. Xelq'ara meydan'gha sowét kommunistik memlikitining chiqishi hem uning yürgüzgen ichki we tashqi siyasiti bashqimu xelqler bilen bir qatarda Uyghurlarningmu kélechek teqdirige misli körülmigen derijide ziyan élip keldi. Sowét ittipaqining biwasite arilishishi netijiside, Uyghur élida ewj alghan azadliq heriketliri hem ularning ghalibiyiti arqisida qurulghan sherqiy türkistan islam jumhuriyiti we sherqiy türkistan jumhuriyiti yoqitildi. Sowét ittipaqi Uyghur éli we ottura asiya xelqlirining birlishish idiyisidin chöchüp, da'im ularni bölüwétishke tiriship keldi. Sowét ittipaqi bu meqsitini emelge ashurush üchün deslepte xitayning gomindang hakimiyiti, andin kommunistik hakimiyiti bilen til biriktürdi. Q. Ghojamberdi 1949-yili xitay hakimiyet béshigha kelgen kommunistik partiyeningmu deslepki qedemliridin bashlapla bir pütün xitay döliti siyasitini yürgüzüp, Uyghur élining ötmüsh tarixini öchürüp tashlashqa urunup kelgenlikini, bolupmu ötken esirning axirliridin tartip Uyghur éli we ottura asiya arisida qedimidin kéliwatqan barliq alaqilerni cheklep, pütünley üzüp tashlighanliqini otturigha qoyup, mundaq dédi: “Xitay rehberliri we köpligen siyasetchiliri ‛ottura asiya jumhuriyetliridiki Uyghurlar Uyghuristandiki Uyghurlargha selbiy tesir qilidu, bölgünchilikke dewet qilidu‚ dep qaraydu. 1996-Yilqi 007-höjjitide bu mesile éniq körsitilgen. Hazir hemme alaqiler üzüldi dések bolidu.”

Q. Ghojamberdi shundaqla emeliyette hazir béyjingning Uyghurlargha qaratqan mustemlike siyasitining aqiwitidin Uyghurlarning özlirining ottura asiyadiki qérindashliri bilen we bashqimu türkiy tilliq xelqler bilen bolghan alaqisini üzüp tashlighanliqini bildürüp, yene mundaq dédi: “Xitay peqet kommunistik idiyege maslashqan eserlerni élip kélidu hem bu yerdin shundaq bölgünchilerni tépip, ularni u yaqqa élip baridu, özliriningkige körsitidu. Mana mushundaq heriket kétip baridu. Bu, Uyghur medeniyitini bölüshke, Uyghurlarni yalghuz qaldurushqa qaritilghan siyaset. Bu xitay siyasetchiliri we bezi edibliri ilgiri sürüwatqan idiye, yeni Uyghurlar qedimidin xitayning bir parchisi, Uyghurlar xitay medeniyitining tesiride bolghan dégen yalghan idiyini ilgiri sürüsh. Eksiche, pütkül dunya alimliri ‛Uyghurlar qedimdin tartip merkiziy asiya xelqliri bilen bir medeniyet, ortaq tarix, örp-adet, bir til, bir din, bir yéziqta‚ dégen.”

Melumatlargha qarighanda, Uyghur élining sen'etchiliri bir nechche qétim qazaqistan'gha kélip oyun qoyghan idi. Ötken yilning may éyida “Shinjang sen'et yurti” ömikining artisliri qazaqistanning almata we astana sheherliride “Menggülük meshrep” namliq sen'et programmisini körsetti. Qazaqistan jumhuriyiti musteqilliqining 25 yilliqigha béghishlan'ghan bu konsértni Uyghur tamashibinliridin tashqiri, parlamént ezaliri, ministirlar, jem'iyet erbabliri we bashqilar tamasha qilghan idi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.