Уйғур тәтқиқатиға аит көп сандики китаб хәлқара түркологийә музейиға қоюлди

Астанадики түрк академийисиниң түркологийә музейидин бир көрүнүш. 2017-Йили июн, астана.

Түркологийигә, җүмлидин уйғур тәтқиқатиға аит көп санда китаб вә қол язмилар қазақистанниң пайтәхти астанадики хәлқара түрк академийисиниң хәлқара түркологийә музейиға қоюлди.

1991-Йили сабиқ совет иттипақи йимирилип оттура асия түркий җумһурийәтлири мустәқил болғандин кейин, түркийә җумһурийити бу дөләтләр билән шундақла дуняниң һәрқайси җайлирида яшаватқан түркий милләтләр билән болған мунасивитини күчәйтишкә алаһидә әһмийәт берип кәлмәктә. Бу мәқсәт билән хәлқара аммиви тәшкилатлар, тәтқиқат мәркәзлири һәтта дөләтләр оттурисида һәмкарлиқлар орнатмақта. Бу даиридә 2009-йили 10-айниң 3-күни әзәрбәйҗанниң нәхчиван шәһиридә чақирилған 9-нөвәтлик түркий җумһурийәтләр дөләт башлиқлири алий йиғинида қазақистан дөләт башлиқи нурсултан назарбайефниң тәклипи билән түрк дуняси тоғрисида тәтқиқат елип баридиған бир мәркәз қуруш қарари мақулланған иди. Бу қарарға асасән 2010-йили 5-айниң 25-күни қазақистанниң пайтәхти астанада хәлқара түрк академийиси нами астида бир тәтқиқат мәркизи қурулған. Мәзкур мәркәзни түркийә, әзәрбәйҗан, қазақистан вә қирғизистан ортақ қурған болуп, паалийәтлиригә дуняниң һәрқайси җайлиридики пүтүн түркий милләттин билим адәмлири иштирак қилмақта.

Хәлқара түрк академийисиниң тармиқида бир кутупхана билән түркологийә музейи қурулған. Кутупханиға тонулған тарихчи зеки вәлиди туған, 1944-1992-йиллирида яшиған венгирийәлик тонулған түрколог мандокй конгур, 1968-йили москвада нәшр қилинған “русчә-уйғурчә луғәт” ни түзгән татар уйғуршунас әмир нәҗип, тонулған қәдимки уйғур тили тәтқиқатчиси профессор доктор осман фикри сәртқая қатарлиқ кишиләр көп санда китаб вә қол язмилирини кутупханиға бәргән. Бу һәқтики зияритимизни қобул қилған америка мичиган дөләт университети явро-асия, русийә вә явропа тәтқиқат мәркизиниң муавин мудири профессор доктор тимур қоҗаоғлу әпәнди мәзкур кутупханидики китаб саниниң 60 миңға йәткәнликини келәчәктә дунядики әң чоң түркологийә кутупханисиға айлинидиғанлиқини баян қилди.

Бу йил 26-майда астанада чақирилған иҗтимаий пән тәтқиқати йиғинға иштирак қилған вә бу җәрянда музей билән кутупханини екскурсийә қилған тонулған обзорчи, түркийә ахи-әвран университети хәлқара мунасивәтләр кәспи оқутқучиси доктор күршат зорлу әпәнди хәлқара түрк академийиси тармиқидики кутупхана вә түркологийә музейи һәққидә тохтилип мундақ деди: “хәлқара түрк академийиси астана шәһириниң мәркизидики наһайити муһим бир җайға җайлашқан. Бу йәрдә түркологийә музейи билән кутупханиниң ечилиши бәкла муһим. Кутупханида түрк дунясиниң һәрқайси җайлиридин кәлгән китаб вә қол язмилар қоюлған. Мән буниң келәчәктә техиму кеңийидиғанлиқиға ишинимән. Хәлқара түрк академийиси йеқинда моңғулийә дөлити билән бир тохтамнамә түзүпту. Мәзкур академийәниң мудири профессор доктор дархан қидиралиниң ейтишичә моңғулийә дөләт музейида сақлиниватқан көктүрк вә уйғур дөлити мәзгилигә аит қол язма вә китабларни елип келидикән. Йәнә бәзи дөләтләр билән бу хил тохтамнамиләрни түзүш арқилиқ қәдимки қол язмилар бу музейиға сетип елип келинидикән”.

Профессор доктор тимур қоҗаоғлу әпәнди қәдимки уйғур қол язмилириниң берлин, париж, лондон, истанбул, москва вә бейҗиң қатарлиқ шәһәрләрдики кутупханиларда сақлиниватқанлиқини, аз сандиму болса астанадиму барлиқини тәкитлиди.

Профессор доктор тимур қоҗаоғлу әпәнди қәдимки уйғур текистлирини америкилиқ бир түркологниң йеқинда бир том һалда нәшр қилдурғанлиқини баян қилди.

Түркийәниң әнқәрә шәһиридики һаҗәттәпә университети тарих оқутқучиси доктор әркин әкрәм әпәнди астанада бундақ бир музей вә кутупханиниң ечилишиниң уйғур тәтқиқати үчүн асанлиқ яритип беридиғанлиқини тәкитлиди.

Қазақистанниң астана шәһиридә ечилған музей дунядики тунҗи түркологийә музейи болуп, музейға нурғун түркологларниң шәхсий буюмлири, хәт-чәклири вә бәзи муһим әсәрлири қоюлған. Буларниң ичидә русчә-уйғурчә луғәтни түзгән профессор доктор әмир нәҗибович нәҗибниң, түркийәдә тонулған қәдимки уйғур тили тәтқиқатчиси истанбул университетидин пенсийигә чиққан түрколог, профессор доктор осман фикри сәртқаяниң қәдимки уйғур тили тоғрисида язған муһим әсәрлири вә шәхсий буюмлири қоюлған.

Әмир нәҗибниң “уйғурчә-русчә луғити” 1968-йили москвада нәшр қилинған болуп, сәлчуқ университетиниң сабиқ оқутқучиси доктор иқлил қурбан тәрипидин түркчигә тәрҗимә қилинип, 2008-йили түркийә тил тәтқиқат идариси тәрипидин нәшр қилинди. Икки йил бурун 2-қетим нәшр қилинған әсәр 33 миң сөзни өз ичигә алиду. Түркийәдики бирдин бир уйғурчә түркчә луғәт һесаблиниду. Мәрһум әмир нәҗип бу луғәттин башқа уйғур тили оқушлуқи китаби вә көп санда мақалә язған уйғуршунас татар болуп, уйғур дияридиму бир мәзгил яшиған.