Uyghurlar we ukra'inlar rus-xitay gherbke qarshi ittipaqida: kona tarixning yéngi tekrari

24-Féwral küni rusiyening ukra'inagha tajawuz qilish urushini bashlishi bilen dunya qaytidin ashkara we resmiy yosunda ikkige bölündi. Yeni, amérika bashliq barliq gherb we yawropa döletliri ukra'inaning rusiyening ishghaliyitige qarshi kürishini her xil shekilde resmiy rewishte qollashqa we uninggha yardem körsitishke kirishti. Rusiyege qarshi qatmu-qat émbargolar yolgha qoyulup, uning omumyüzlük yétim qaldurulush weziyiti shekillendi

Wehalenki, xitay rusiyening ittipaqchisi süpitide ukra'ina mesiliside amérika qatarliq gherb döletlirige qarshi meydan'gha chiqip, ashkara yosunda rusiyening ukra'inagha qaratqan hujumini “Tajawuzchiliq” dep atashni ret qildi shuningdek rusiyeni iqtisadiy jehettin qollash, soda we bashqa her jehettiki alaqilirini kücheytidighanliqini bildürdi. Féwralning béshidiki putin-shi uchrishishida rusiyening ukra'inagha hujum qilishi mesiliside pikir ortaqliqi shekillinip bolun'ghanliqi perez qilinmaqta.

Qisqisi, xitay yéqinqi birqanche yillardin buyan amérika bilen bolghan soda-iqtisadiy, xewpsizlik riqabetliri, bolupmu amérikaning özini Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq élip barghanliq bilen qattiq eyiblishidin kéyin yalghuz qalghan qiyin ehwalida rusiyening ukra'ina mesilisini chöridep, amérika bashliq gherbke qarshi ashkara jeng élan qilishini özining bu qiyin halidin qutulush we amérika bashliq gherbke qarshi yéngi ittipaqdashliqni kücheytish pursiti dep tonughanidi. Türkiye hajitepe uniwérsitéti proféssori erkin ekremning qarishiche, wehalenki, xitay bilen rusiye arisidiki ittipaqdashliqtin her ikkilisining közligen meqsiti bolup, ular arisida mustehkem we özgermes ittipaqdashliq yoq, xitay putinning bu qétimqi gherbke qarshi reqiblikide yéngilip qélishini xalimaydu we yaki küchiyip kétishinimu xalimaydu, bolupmu gherb terepke ötüp kétishini téximu xalimaydu.

Démek, 20-esirning birinchi we ikkinchi yérimidiki dunya kün tertipidiki birinchi we ikkinchi dunya urushining aldi-keynidiki ittipaqdashliq we reqiblik, ittipaqdashlar we reqibler arisidiki soghuq munasiwetler hem qoralliq urushlar qismetliri 21-esirning birinchi charikide qaytidin tekrarlinishqa bashlidi. Qazaqistandiki siyasetshunas we tarixchi qehriman ghojamberdining qarishiche, ikkinchi dunya urushidin kéyinki, bolupmu 1949-yilidin kéyinki amérika bashliq démokratik gherb sistémisigha qarshi kommunistik sowét-xitay ittipaqdashliqining yéngi xil shekli, yeni bügünki rusiye-xitay ittipaqdashliqi meydan'gha chiqqan bolup, stalin rusiyesi ene shu amérika bashliq gherbke qarshi turushta öz küchini ashurush üchün sherqiy türkistan jumhuriyitini öz ichige alghan Uyghur élini xitay kompartiyesige bériwetken, yeni Uyghurlarning milliy menpe'etlirini qurban qiliwetkenidi.

Gherbke qarshi bügünki bu rus-xitay ittipaqdashliqining seweb-amilliri qatarida dunyaning yétekchilik ornini talishish bash nuqta bolsa, uninggha qoshumche wasitilik amillar qatarida ukra'inlar we Uyghurlar mesilisi turdi. 30 Yilliq musteqilliqqa ige ukra'inlar rusiye teripidin ishghal qilinip, musteqilliqini yoqitip, xuddi tarixtiki char rusiye we kéyinki sowét impériyeliri astigha chüshüp qalghandek, qaytidin rusiye hökümranliqida bolush, démokratik gherb we yawropa bilen alaqilishish hörlükidin ayrilip qélish xewpige duch keldi. Musteqil hakimiyitini ene shu sowét ittipaqining yardimi astidiki xitay kommunist hakimiyiti teripidin tartturup qoyghinigha 70 nechche yil bolghan Uyghur xelqi bolsa 20-esirning 30-yilliridin buyanqi insaniyetning eng éghir irqiy qirghinchiliqi, yeni millet süpitide toluq yoqitilish xewpige duch keldi. Doktor erkin ekremning qarishiche, mana bu ikki qismet amérika bashliq gherb döletliri teripidin bu qismetni yaritiwatqan rusiye we xitayning bu qilmishlirini cheklesh, toxtitish üchün heriketke ötüshi bilen mezkur ikki ittipaqdashning niyitini buzup tashlighanidi. Bular bir-birige éhtiyajliq bolup, rusiye xitayning Uyghurlarni irqiy yoqitiwatqanliqigha köz yumup, amérika bashliq démokratik ellerning xitayni eyiblishige xitay teripide turush yolida turdi. Xitay bolsa rusiyening ukra'inagha hujum qilishini ashkara halda bu “Tajawuz emes” dep qollidi.

Sherqiy yawropadiki ukra'ina bilen merkiziy asiyadiki Uyghur élining tarixiy qismetliridin bashqa jughrapiyewiy siyaset qismetliride köp oxshashliqlar bar. Jughrapiyelik jehettin ukra'ina yawropa bilen rusiyening otturisidiki, gherb dunyasi bilen rusiyening jughrapiyewi siyasiy ötüshme yoligha, jümlidin énérgiye liniyesige jaylashqan. Bu jay tarixta charrusiye we sowét ittipaqining kontrolluqida bolghan. Xitay bilen rusiye her ikkilisining tarixiy köz qarashliri ortaq. Rusiye ukra'inani, hetta qirimni char rusiyening zémini, 20-esirdiki lénin-stalin we xrushéflar ukra'inagha bergen, mana emdi biz esli yerlirimizni qayturuwalduq dep qaraydu. Xitay bolsa “Shinjang”, yeni Uyghur diyari “Ezeldin junggoning zémini” dep dewa qilidu.

Bügünki ukra'inaning gherbiy teripide polsha, silowakiye, ruminiye, wén'giriye we moldawa jumhuriyetliri bar, shimal we sherqi, sherqiy jenubi bélarusiye we rusiye, jenubi qara déngiz boylirigha tutishidu. Ukra'ina zéminliri özining 18-esirdin kéyinki tarixida osmanli impériyesi, char rusiye impériyeliri we bashqa küchlerning talishish nuqtisi we kontrolluqi astida boldi. 1917-Yili musteqil milliy jumhuriyet élan qilish bilen ukra'ina yene sowét rusiyesi, ittipaqdash we antanta döletlirining toqunush nuqtisi boldi. Elwette, Uyghurlar diyarimu oxshashla yawro-asiyaning ötüshme tögini bolupla qalmastin 19-esirde rusiye, béritaniye, osmanli, ching impériyelirining, 20-esirde sowét-xitay we gherb siyasiy toqunush nuqtisi bolghanidi.

Qehriman ghojamberdining qarishiche, charrusiye rusiye we sowét ittipaqining Uyghur élige qaratqan siyasiti uning gherb bilen bolghan munasiwiti bilen baghlinishliq boldi. Meyli char rusiye yaki stalin rusiyesi we yaki hazirqi putin rusiyesi bolsun bularning ortaq bir siyasiti bar, u bolsimu bashqa küchlerge qarshi uning etrapidiki döletler we xelqlerni qozghash, yene kérek bolghanda qurban qilish, kelgüside uning gherb bilen ittipaqdashliqi shekillinip qélip xitay bilen reqibleshse éhtimal tarixtikige oxshash Uyghurlardin paydilinishqa urunushi mumkin

Nöwette rusiye qatmu-qat émbargo bilen qattiq iqtisadiy qiyinchiliqqa we bohran'gha uchrishi, axirqi hésabta gherb bilen dawamliq reqiblishishmu yaki ittipaqdashliqqa méngish kérekmu dégen yolning birini keskin tallashqa duch kélishi mumkin iken.

Tepsilatni ulinishtin anglang.