Amérika we Uyghur diyari 1940-yillar (8)

Amérikaliq muxbirlar sherqiy türkistan jumhuriyitide némilerni kördi?

1944-Yili 11-ayning 12-küni ili inqilabing ghelibisi süpitide sherqiy türkistan jumhuriyiti qurulup, taki 1945-yili 9-ayghiche bolghan ariliqta pütün ili, tarbaghatay we altay wilayetliri shuningdek jenubtiki qeshqer, aqsu tewesidiki birqanche nahiyelerningmu azad qilinip, xitay hakimiyiti pütün Uyghur diyarida yoqitilish aldida turghanda 2-dunya urushining axirlishishidin ibaret xelq'ara munasiwetlerning özgirishi bilen sherqiy türkistan armiyesi urush toxtatqanidi. Sowét ittipaqining otturigha chüshishi arqisida sherqiy türkistan terep bilen xitay merkiziy hökümiti 8 ayliq söhbet arqiliq bitim imzalap, birleshme hökümet quruldi, emma 1946-yili küz ayliridin étibaren amérika, en'gliye, sowét ittipaqi arisidiki munasiwetlerde özgirish yüz bérishke, yeni soghuq munasiwetler urushi dewri bashlinish basquchigha kirdi. 1947-Yili 3-aylardin bashlap, kompartiye bilen gomindang arisidiki ichki urushmu barghanséri ewji élishqa bashlidi.

1947-Yili 6-ayda bolsa meshhur beytik weqesi yüz bérip, xitaylar bu weqeni xelq'aragha kötürüp chiqip, sowét ittipaqi we mongghuliyening xitayning beytik téghini, yeni xitay zéminini ishghal qiliwalghanliqi, netijide bu jayni qoghdash urushi partlighanliqini dawrang sélishti. Emma bu waqitta sherqiy türkistandiki weziyetmu intayin ötkürleshkenidi.

Mana shu 1946-yili 9-ayda en'gliyening ürümchidiki konsuli waltér graxam sherqiy türkistan jumhuriyiti paytexti ghuljini ziyaret qildi. Arqidin 1947-yilining 1-éyi etrapida amérikaning “Dewr” zhurnili qatarliqlarda muxbir bolghan bara-bara stépéni ghuljini ziyaret qilip, sherqiy türkistan inqilabi rehberliridin ghéni batur we bashqilar bilen körüshüp ehwal igilidi. Bu waqitlarda yene amérikaliq muxbirlardin, amérika xelq'ara axbarat orginining muxbiri robértson, birleshme agéntliq muxbiri mastérson, arqidin 1947-yili 7-ayda birleshme agéntliqning muxbiri péggy parkér qatarliqlar ürümchige kélip ziyaret xewerlirini yazdi. Robérston bolsa hetta beytik téghigha bérip, beytik weqesi heqqide tepsilat élan qildi. Arqidin 1948-yili 9-aylarda dok barnét Uyghur diyarini ziyaret qildi.

Amérikaliq muxbirlarning xewerlirini terjime qiliwatqan we sherqiy türkistan inqilabi üstide tetqiqat qiliwatqan amérikadiki tetqiqatchi taran Uyghur ependining qarishiche, mezkur amérikaliq muxbirlarning tüp meqsiti xitaylarning sherqiy türkistan inqilabini pütünley sowét ittipaqining ighwasi we keltürüp chiqarghanliqi, ili qatarliq üch wilayetni ruslarning kontrol qiliwalghanliqi qatarliqlar heqqide tarqatqan uchurliri we eyibleshliri, yerlik Uyghur, qazaq qozghilangchilirini ruslarning qol chomiqi, yaki banditlar dep eyibleshlirige guman bilen qarap, bu ölkidiki heqiqiy ehwalni, jümlidin sherqiy türkistan jumhuriyitining ehwalini bilish hem dunyagha ashkarilash idi.

Mezkur amérikaliq muxbirlarning beziliri sherqiy türkistan jumhuriyiti qurulghan ilini ziyaret qilalidi. Lékin köpinchisi u jaylargha baralmisimu, emma ürümchi qatarliq jaylarda ziyarette bolup ehwal igilidi. Amérikaliq bu muxbirlar Uyghur diyaridiki weziyet, Uyghur qatarliq milletler bilen xitay arisidiki munasiwetler, xitayning bu jaydiki milliy kemsitish we mustemlikichilik siyasiti yürgüzgenliki qatarliq türlük ehwallarni chüshendi. Taran Uyghur ependining qarishiche, ularning xewerliri amérikaning birleshme agéntliqi, “Nyu-york waqti”, “Dewr” zhurnili we bashqa muhim metbu'atlirida hem yerlik metbu'atlarda élan qilindi

Bu muxbirlar ichide birleshme agéntliqning muxbiri, amérikening ürümchide turushluq mu'awin konsuli doglas makérnanning ayali péggy parkér özgiche bolup, u, 1947-yili 7-ayda sherqiy türkistan jumhuriyiti paytexti ghuljini ziyaret qilip, ghuljida 1 hepte turghan, uning yazghan ghulja heqqidiki tepsilatliri we kéyinki waqitlardiki xatiriliri özgichidur. U, sherqiy türkistan jumhuriyitining omumiy ehwali, xitay hökümranliqidiki jaylar bilen sélishturmisi, xelqning hayati we arzu-armanliri, xelqning musteqilliq arzusi qatarliqlar heqqide amérika metbu'atlirigha eng köp xewer bergen muxbirdur.

Péggy pakér sherqiy türkistan milliy azadliq inqilabining rehbiri, eyni waqittiki birleshme hökümetning mu'awin re'isi exmetjan qasimi bilenmu ikki qétim körüshken bolup, u exmetjan qasimining xelq rehbirige xas obrazini, bilim qabiliyitini nahayiti yuqiri bahalaydu. U exmetjan qasimining amérika konsulxanisi chaqirghan amérikaning 4-iyul dölet bayrimi pa'aliyitige qatnishishi, uning meydan'gha yétip kelgende bu jaydiki barliq xitay we Uyghur rehberlirining birdinla tewrinip, uni hörmet bilen kütüwalghanliqi qatarliq körünüshlerni bayan qilidu. U yene özining exmetjan qasimi bilen bolghan söhbetlirinimu tepsiliy bayan qilghan.

Péggy parkér, 1947-yili 7-ayning 22-künidin 7-ayning 30-künigiche ghuljida turup, hakimbeg ghoja we bashqa Uyghur rehberliri bilen söhbetleshken hem ghuljining ehwalini közetken.

Amérika muxbirliri xitaylarning pütün inqilabni qarilash pozitsiyesige qarshi halda rayondiki heqiqiy ehwalni biterep halda otturigha qoyushqa tirishqan bolup, ularning xewerliri özining chinliqi bilen kishilerni, bolupmu gherbliklerni qayil qilishi küchlük boldi.

Gerche, amérika muxbirlirining bu xewerliri, tepsilatliri amérika hökümitining siyasitige özgertish xaraktérlik tesir körsitelmisimu, emma hökümet we herqaysi tarmaqlarning bu jaydiki weziyetni toghra bilishide, sherqiy türkistan milliy azadliq inqilabining dunyagha toghra bilinishi, sherqiy türkistan jumhuriyitidin ibaret bir musteqil hakimiyetning qurulghanliqi, mewjut bolghanliqi we Uyghur qatarliq xelqlerning musteqilliqqa bolghan intilishi qatarliqlarning dunyagha, bolupmu amérikagha bilinishide muhim rol oynidi.