Xitayning Uyghurlar diyarini töt ölkige parchilash chüshining bash-ayighi
2021.05.27
1930-Yillardin 1945-yilighiche bolghan ariliqta xitay nezeriyechiliri, siyasiyonliri, hakimiyet bashqurghuchiliri arisida Uyghurlar diyari, yeni “Shinjang ölkisi” ni “Ikki”, “Üch”, “Töt” weyaki “Alte” ölkige bölüwétish idiyeliri we pilanliri otturigha qoyuldi.
1944-Yili sherqiy türkistan milliy azadliq inqilabining partlap we musteqil sherqiy türkistan jumhuriyitining qurulup tézlikte ghelibilerge ériship, shiddet bilen pütün ölke miqyasigha qarap kéngiyip pütün Uyghur diyarida xitay hakimiyiti pachaqlinip tashlinish weziyiti shekillen'gen ehwal astida “Shinjang ölkisini parchilap bashqurush” teshebbusi yene qaytidin hökümet rehberliki we xitay merkiziy hökümiti qatlimida kötürüldi.
Amérikadiki tarix tetqiqatchisi, gomindang arxipliri we amérikaning Uyghur diyari tarixigha a'it höjjetlirini Uyghurchigha terjime qilish bilen shughulliniwatqan taran Uyghurning qarishiche, 1945-yili 8-ayda xitayning “Shinjang ölkisi” re'isi wu jongshin “Shinjang ölkisini 4 ölkige ayrish” layihesini tüzüp, jang keyshige yollidi. Wu jongshinning bu pilani “Shinjang ölkisini qaytidin ayrish teshebbusi” dep atalghanidi. Wu jongshin eng muhimi zo zongtang bu jayni ishghal qilghandin tartip, bu rayonni ikki ölkige ayrip bashqurush oyida bolghanliqi, hetta ching sulalisining axiridimu ikki ölkige bölüsh pikiri bolghanliqi we shinjangni bölüp bashqurush teshebbuslirining izchil dawamlashqanliqini misal qilip körsitidu.
Gomindang merkiziy hökümiti wu jongshinning bu layihesige nahayiti étibar bergen bolup, jang keyshi jang jijongni ürümchige söhbetke ewetkende bu layiheni emelge ashurushqa bolamdu yoq qarap chiqishqa orunlashturidu. Taran Uyghurning éytishiche, lékin sherqiy türkistan terep bilen xitay terep söhbet bashlighanliqi üchün jang keyshi bu pilanni waqtinche qaldurup qoyidu.
Lékin jang jijong “Shinjangni bölüsh” toghra kelse ikki ölkige ayrishni teshebbus qilghanidi.
Bulardin bashqa yene wu jongshinning layihesi xitay merkiziy hökümitide köp qiziqish we ghulghula qozghighan bolup, aliy derijilik xitay emeldarliri tushmutushtin öz qarashlirini otturigha qoyushti.
Hetta jang keyshining aliy derijilik meslihetchisi tang song 1945-yili 10-ayda jang keyshige “Shinjang mesilisi” heqqidiki pikirini bildürgende shinjang ölkisini kichiklitish, yeni 6 ölkige ayrip bashqurushni otturigha qoyghan.
Gomindang rehberlik qatlimida wu jongshinning mezkur 4 ölkige bölüsh teshebbusigha, omumen, shinjangni bölüp bashqurushqa qarshi chiqqanlarmu bar bolghan bolup, bolupmu gomindang merkiziy hökümitide xizmette bolup turghan mes'ud sebiri, eysa aliptékin we muhemmed imin bughra qatarliqlar xitayning Uyghur diyarini mundaq töt ölkige bölüsh pilanigha qarshi turup, mexsus yette maddiliq telep sunup, xitay terepni tosup qélishqa tirishqanidi.
Jang keyshi gerche Uyghurlar diyarini köp ölkilerge bölüsh mesilisini kün tertiptin waqtinche qaldurup qoyghan bolsimu, biraq bu heqtiki muzakire we pikir-teklipler dawamliq otturigha qoyulup turulghan.
Tepsilatni ulinishtin anglang.