Tarixning sadda ümid-arzuliri: tashkenttiki Uyghur oqughuchilirining xrushofqa erzi qilishi

Muxbirimiz ümidwar
2021.10.14
Tarixning sadda ümid-arzuliri: tashkenttiki Uyghur oqughuchilirining xrushofqa erzi qilishi Exmet igemberdi ependi. 2009-Yili awstraliye.
RFA/Ümidwar

1949-Yilining axiri xitay kompartiyesi sowét ittipaqining yardimi we qollishi bilen Uyghurlar diyarini igilep, 1944-yili 12-noyabirda qurulghan sherqiy türkistan jumhuriyitining besh yildin buyan ésiliwatqan ay yultuzluq dölet bayriqini we hakimiyitini bikar qilip, pütün Uyghur élining hemme jaylirida xitay kompartiyesi hakimiyitini tiklidi. 1950-1959-Yili arisida sowét ittipaqi bilen xitayning dostluq we hemkarliqi munasiwetliri yuqiri pellide bolushi jeryanida xitay hakimiyiti Uyghur diyarini sowét-xitay dostluqining ülgilik rayonliri süpitide körsitip, her yili sowét ittipaqining tashkent, moskwa we bashqa sheherlirige melum miqdardiki Uyghur we bashqa millet oqughuchilirini oqushqa chiqardi. Tashkenttiki ottura asiya uniwérsitéti Uyghur oqughuchiliri eng köp aliy mektep hésablinatti.

Uyghur élide bolsa xitay da'iriliri 1951-yilidin bashlighan siyasiy küreshliride eksil'inqilabchilarni tazilash we basturush namida zor sandiki ademlerni tutqun qilip türmilerge tashlidi we siyasiy küreshlerni yildin yilgha yuqiri pellige kötürüp, 1958-yiligha kelgende yerlik milletchilikke qarshi küresh qilish herikiti we arqidin kommunalashturush, sotsiyalistik terbiye dégendek heriketlerni qanat yaydurup, Uyghur milletperwerliri, Uyghur ziyaliylirigha qattiq zerbe berdi. Hetta, Uyghur yézilirida acharchiliq, kembeghelchilik ewji aldi.

Mana shu murekkep siyasiy weziyet Uyghur élidin tashkentke oqushqa ewetilgen Uyghur oqughuchilirighimu küchlük tesir körsetken bolup, 1960-yili tashkenttiki ottura asiya uniwérsitétida oquwatqan 30 nechche oqughuchining wetendiki weziyetni körüp kelgen sawaqdashliri éytip bergen intayin éghir weziyet, bolupmu bay qatarliq jaylardiki acharchiliq weqeliride minglighan ademlerning qirilip kétishini anglighandin kéyin birliship sowét ittipaqi hökümitidin Uyghurlargha yardem qilishini telep qilish xéti yézish hem bu xetning bir nusxisini birleshken döletler teshkilatigha ewetmekchi bolush herikiti yüz berdi. Ene shu xetni yézip imza qoyghuchilardin biri, hazir awstraliyede yashawatqan 85 yashliq Uyghur siyasiy küreshliri tarixi shahidi, péshqedem Uyghur milletperweri exmed igemberdi ependi özi we sawaqdashlirining bundaq bir heriketke ötüsh arqa körünüshi we seweb amillar heqqide toxtaldi.

Sowét ittipaqining ghayet zor yardemlirige tayinip küchiyiwalghan maw zédong bashchiliqidiki xitay kompartiyesining 1956-yili xrushofning stalinni qarilishini bahane qilip, 1959-yilidin bashlap kommunizm lagérida yuqiri orunni taliship, xrushofqa shilting étishi, sowét ittipaqining xitayning atom bombisi téxnikisini telep qilishini ret qilishi bilen sowét-xitay munasiwetliri yiriklishishke we bir-birini eyibleshke bashlidi. 1962-Yiligha kelgende ili, chöchek qatarliq jaylardin 60mingdin artuq ademning sowét ittipaqigha qéchish weqesi yüz berdi. Qisqisi, ikki mezkur ikki kommunist döletning shérin'ay munasiwetliri axirliship bir-birini eyiblesh, söküsh hetta düshmenlikke qarap yüzlinish dewri bashlandi.

Exmet igemberdi ependining éytishiche, tashkenttiki Uyghur oqughuchilar sowét-xitay munasiwetliridiki bu xil yiriklishishtin paydilan'ghan bolup, ular moskwagha shikayet qilghanda choqum bizning teleplirimizni anglaydu, belki bu xelqimizge kéliwatqan éghir bésimlarni yéniklitishte rol oynaydu dep qarighan.

Nikita xrushof rehberlikidiki sowét ittipaqi kompartiyesi merkiziy komitétigha yézilghan bu xet emeliyette muraji'etnamidin ibaret bolup, exmet igemberdi mezkur muraji'etnamining mezmunliri heqqide toxtilip, uningdiki tüp idiyening sowét ittipaqi hökümitining xitay hökümitige bésim qilip, uning Uyghurlargha qiliwatqan zulumlirini toxtitish, sowét ittipaqining Uyghurlargha yardem qilip, 1949-yili xitay kompartiyesi ishghal qilghan sherqiy türkistanning musteqilliqini we azadliqini qolgha keltürüshide yardem bérishni qolgha keltürüsh ikenlikini bayan qlidi.

Uyghur oqughuchilar mezkur muraji'et xétini moskwagha élip bérip, sowét ittipaqi hökümiti we aliy rehberlirige yüzmu-yüz turup tapshurush qararigha kélip, buning üchün ottura asiya uniwérsitétining oqughuchisi, yeni kéyinki ataqliq Uyghur sha'iri dolqun yasin bashchiliqida ikki kishini wekil qilip békitip, moskwagha ewetidu. Epsuski, dolqun yasin qatarliqlar élip barghan bu xet moskwa rehberlirige yetmey qalghan bolup, eyni waqittiki sowét ittipaqi kompartiyesi merkiziy komitétining Uyghurlar we xitay mesilisi boyiche shughullinidighan xadimi tursun reximof ular bilan körushi'ip, ularni tashkentke qayturuwétish bilen ularning diqqet qilishini, eger telep-pikirliri bolsa özbékistan ittipaqdash jumhuriyiti hökümitige sunushni tewsiye qilidu. U hetta bu oqughuchilarni agahlandurup, özini tutuwélishqa, ashkara halda mundaq heriketler bilen meshghul bolmasliqqa dewet qilidu.

Tursun reximof 1969-1980-yilliri arisida moskwadin tarqitilghan “Wetenni qutquzush” radiyosining rehberliri we yazarliridin biri bolush bilen “Mawizm insaniyetke tehdit” namliq kitabini yézip xitayni qattiq eyibligenidi. Ene shu chaghda tursun reximof bilen söhbetdash bolghan péshqedem zhurnalist riza semedining éytishiche, tursun reximof uninggha mezkur xet weqesi heqqide sözlep bergen.

Tursun reximofning közde tutqini, 1960-1961-yilliri, yeni oqughuchilar moskwagha shikayet qilghili kelgen waqitta sowét ittipaqi bilen xitay bir-birini tenqid qilsimu, emma téxi düshmen derijisige yetmigenliki, sowét ittipaqining xitaygha qarshi herqandaq siyasiy heriketke téxi yol qoymaydighanliqi, eger zörür bolsa bu Uyghur oqughuchilarni xitaygha qayturup bérish éhtimalliqi barliqi idi. Moskwada yashap, 2018-yili wapat bolghan Uyghur ziyaliysi sheripjan exmidining hayat waqtida éytip bérishichimu u dolqun yasin qatarliqlar moskwada sowét rehberliri bilen körüshimiz dep bir aydek turghanda ulargha hemrah bolghan hem tursun reximof bilen körüshüshke qatnashqan, emma tursun reximof ularning bixeterlikini nezerde tutup bu ishni yuqirigha kötürmeyla tashkentke qayturuwetken.

Exmet igemberdi ependining eslishiche, ular moskwadin qaytqandin kéyin özbékistan kompartiyesi merkiziy komitéti rehberliri bilen körüshüp Uyghurlarning teleplirini éytqan. Ularni sultanof famililik kishi qobul qilip, hazirqi sowét-xitay munasiwet shara'itliri astida ularning teleplirining, bolupmu Uyghur mesilisining emelge ashmaydighanliqini bildürgen, emma ularning özbékistanda qélishini qollaydighanliqini chüshendürüp chirayliq yolgha salghan. Démek, axirida oqughuchilarning melum qismi wetinige qaytmay özbékistanda qélip yerlishish yolini tutqan.

Wetinige qaytip ketken exmet igemberdi, dolqun yasin qatarliqlar 1963-1966-yilliridin bashlap türlük zerbilerge duch kelgen, dolqun yasin 1960-yillirining axirida qaytidin sowét ittipaqigha qéchip kélip yashashqa, exmet igemberdi türmige tashlinip uzun yillar türme jazasigha uchrap, 1980-yillarda türmidin boshighandin kéyin awstraliyede yashash yolini tallighan. Xet yazghan bu yashlarning teqdiri her xil qismetlerge duch kelgen.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.