Xitay kompartiyesi: krémil kölenggisi astidiki “Törelme” (1)

100 Yil burunqi sowét istixbaratchilirining herikiti

Xitay kompartiyesi bügün özining 100 yilliqini tarixidiki eng debdebe we daghdugha bilen xatirilimekte hem özining 100 yilliq tarixidin we musapisidin eng yuqiri sherep hés qilmaqta shuningdek 1921-yili 7-ayning 1-künini “Ulugh junggo kompartiyesi” ning dunyagha kélip, “Junggo xelqige parlaq tereqqiyat yoli” achqan “Muqeddes kün” dep ulughlimaqta. Undaqta bu 100 yilliq tarix qandaq tarix? qandaq musape? mezkur 100 yil heqqide xulase chiqirishtin burun, uning bashlinishining qandaq bolghanliqini esleshke toghra kélidu. Bu bashlinishning bügün xitay kompartiyesi teshwiq qilmaydighan yene bir muhim yüzi, uning rusiyediki lénin bashchiliqidiki kommunistlar, yeni bolshéwiklarning 1917-yili 7-noyabir künidiki “Öktebir inqilabi”, yeni qanunluq rusiye jumhuriyiti hakimiyitini aghdurup, öz hakimiyitini tikleydighan “Öktebir siyasiy özgirishi” netijiside meydan'gha kelgen sowét kommunist dölitining “Xitaydiki törelmisi” dep qaralghanliqi idi.

Xitay kompartiyesi özining tunji yighinini échip, dunyagha kelgenlikini békitken öy, yeni hazirqi xatire sariyida xitay kompartiyesini qurghan ademlerning süretliri ésilghan bolup, ene shularning ichide ikki chet'ellikning süritimu “1-Qurultay qatnashquchiliri” süpitide orun alghan. Bu ikki pakit xitay kompartiyesining qandaq töreldürülgenlikining delili idi. Bularning yéshi chongraq körünüshtikisi xitayda maring, yene biri nikolsky nami bilen atalghan kommunistik intérnatsiyonal, éniqraqi esli sowét rusiyesi jasusluq organlirining xadimliri, yeni “Jasusliri” din ibaret idi. Pütün xitaydiki 7 mexpiy kommunistik guruppining 50 nechche neper ezasi, yeni pütün xitayda bar-yoqi 50 nechche kommunistning wekili süpitide 12 adem jay-jaylardin shangxeyge kélip, ene shu maring we nikolskiyning teshkillishi, uyushturushi astida 1921-yili 7-ayning 23-künidin 7-ayning 30-künigiche shangxeydiki firansiye konséssiyesi tewesidiki bir qoruda yighin échip, axirida “Xitay kompartiyesi” qurulghanliqini békitti. Amérikadiki “Béyjing bahar” zhurnilining bash muherriri, xitay kompartiyesi tarixi we siyasiti mesililiride tetqiqat élip barghan xu ping ependining qarishiche, xitay kommunistlirining bu qurultiyi we kompartiye teshkilatining qurulushi pütünley kommunstik intérnatsi'onal we sowét rusiyesining herikitining mes'uli bolup, mezkur xitay kommunistliri bashtin axiri pütünley moskwaning bashqurushi astida uning tarmiqi astida, yachéykisi süpitide qorchaq halda mewjut boldi. Maring we nikolskiy qatarliqlar, bolupmu maring yighin'gha adettikidek qatnashquchi emes belki uni teshkilligüchi, achquchi shuningdek xitay kompartiyesini qurghuchilar idi.

Xitayda kommunistik heriketning peyda bolushi, kompartiye guruppilirining qurulushi we axirida resmiy xitay kompartiyesi namidiki bir resmiy partiyening dunyagha kélishi lénin rusiyesining 1918-1923-yilliri arisida gherb dunyasi, yeni antanta döletlirining özini yétim qaldurush, bolshéwiklargha qarshi rusiye démokratik guruppiliri, aqlar herikiti qatarliqlarni qollap, ichki urush arqiliq sowét kommunistlirini yoqitishtin ibaret qattiq qarshiliqlirigha taqabil turush istratégiyeliri bilen munasiwetlik idi.

Sowét rusiyesi buning üchün dunya inqilabi, dunya kommunizm herikiti qozghash, xitay, hindistan we bashqa sherqtiki musulman ellirini impéri'alizmgha qarshi turushqa küshkürtüsh usuli qollinish istratégiyesini tallighanidi. Ene shu meqsette 1919-yili 3-ayda kommunistik intérnatsi'onalni qurup chiqti. Bu waqitta xitay sun jongshen bashchiliqidiki gomindang partiyesi béyjingni baza qilghan shimaliy militaristlardin ayrilip gu'angjuni baza qilghan. Pütün xitay bolsa shimaliy militaristlarning qolida, yeni xitay jumhuriyitining qolida idi. Bu hakimiyet yaponiye we gherb elliri bilen bir ramka astida idi. Lénin rusiyesi xitay jumhuriyiti bilen diplomatiyelik munasiwet ornitip, gherb küchlirining sowét hakimiyitining yiraq sherq arqiliq özini yoqitishidin saqlinish pilanini tüzdi. Oxshash waqitta yene sun jongshen bilenmu hemkarliq ornitip, xitayni ichki jehette bir-birige qarshi turghuzush charisi qollandi. Ene shu heriketlerde sowét jasusluq organliri xitayda aktip heriket qildi. Rusiye tarixchisi, proféssor wéktor usofning “20-Yillardiki xitaydiki sowét razwédkisi” namliq kitabida körsitilishiche, sowét jasusluq organliri 1920-yillardin bashlap, shangxey, tyenjin, béyjing, xarbin qatarliq jaylarda özining mexsus xadimlirini turghuzghan bolup, ularning türlük wezipiliri bar idi. Ene shularning biri woytinskiy bashchiliqidiki xitayda kompartiye teshkilati qurush guruppisi idi. Woytinskiyning toluq ismi grigori'iy na'umowich woytinskiy bolup, u 1920-yili 4-ayda rusiye bolshéwikliri partiyesi yiraq sherq byurosi wladiwostok shöbisi chet'el bölümining wekili süpitide bir guruppa kishini bashlap aldi bilen béyjinggha kélip béyjing uniwérsitéti proféssori li dajaw bilen körüshüp, béyjingda kommunistik partiye guruppisini qurush mesililirini muhakime qilghan, arqidin u shangxeyge bérip, chén dushyu qatarliqlar bilen körüshüp, ular bilen birlikte 7-ayda shangxeyde kommunistik partiye guruppisini qurdi we arqidin 8-ayda sotsiyalistik yashlar ittipaqi namliq teshkilatni qurup chiqti. Mana bularning hemmisi woytinskiyning herikiti we iqtisad bilen teminlishi arqisida emelge ashurulghanidi. Arqidin u shangxeyde kommunistik intérnatsi'onal ijra'iye komitétining yiraq sherq byurosini qurdi. Rusiye arxiplirida körsitilishiche, shangxeydiki xitay kommunistlirini meblegh jehettin pütünley woytinskiy teminligen bolup, teywen tarixchisi péy yirenning rus menbeliri boyiche körsitishiche, shu qétim woytinskiy özi bilen 2000 dollar meblegh élip barghan.

Woytinskiy 1921-yili 1-ayda kétip, 6-ayda kommunistik intérnatsi'onal ijra'iye komitétidin tégi gollandiyelik kommunist maring we nikolskiyni shangxeyge mexsus xitay kompartiyesini resmiy qurushqa melum meblegh bilen keldi. Bular qarimaqqa kommunistik intérnatsi'onal teripidin ewetilsimu, emeliyette ular léninning orunlashturushi boyiche xitayda kommunistik partiye teshkilatini qurush üchün kelgenler idi. Maringning esli ismi xénk snéwlét idi.

Rusiyelik zhurnalist we tarixchi xitay kompartiyesining qurghuchiliridin nikolsikiyning terjimihali heqqide izden'gen botajap radnayéfning tekshürüshiche, nikolskiy uning xitayda qollan'ghan mexpiy isim bolup, uning esli ismi wladimir abramowich néyman idi. Uning yene bérg, wasiliy dégendek bir qanche isimliri bar idi. Néyman rusiyening bayqal köli boyidiki buriyatiye jumhuriyitining barguzun rayoni, chitkan kentide kembeghel yehudiy a'iliside tughulghan. U 1919-1920-yilliri qizil armiyege qatnashqan we sowét rusiyesi bixeterlik orgini-döletlik siyasiy bashqarmisining istixbarat orginining xadimi, qizil armiye 5-korpusi shtabining razwédka xadimi, manjuriye we xeylarda turushluq istixbarat, yeni jasusluq xadimi qatarliq wezipilerde bolghan kespiy istixbarat xadimi idi.

Maring we nikolskiy bu qétimqi qurultayning pütün chiqimlirini moskwadin élip kelgen bolup, herbir yighin qatnashquchisining yol xirajiti we bashqa xirajetler moskwa teminligen meblegh bilen bir terep qilindi. Yighin 23-iyul bashlinip 30-iyulgha kelgende yochun kishining guman qozghishi bilen maring yighinni derhal toxtitip hemmeylenni tarqitiwetti hem axirqi yighin jéjangdiki bir kölde kéme üstide échilip xulase chiqirildi. Shuning bilen xitay kompartiyesi qurulghanliqi jakarlinip, chén dushyu tunji sékrétar boldi. Xitay kompartyesi shuningdin kéyin dawamliq moskwaning meblighi, buyruqi we orunlashturushi boyiche öz ishlirini dawamlashturdi ( dawami bar)