“Xitay kompartiyesi: krémil kölenggisi astidiki törelme” (2)

Xitay kompartiyesi qurulghanliqining 100 yilliqini tebriklesh murasimi. 2021-Yil 1-iyul, béyjing.

Moskwaning 1800 somi bilen qurulghan xitay kompartiyesi

Xitay kompartiyesi öz tarixini bayan qilghanda özining deslepki waqitlarda kommunistik intérnatsi'onal we sowét kompartiyesining qollishi hem yardimige érishkenlikinila körsitip, uning mahiyetlik tereplirini yoshurghanidi. Pakitlar körsettiki, xitay kompartiyesining qurulushi we kéyinki köp yillar kontrol qilinishi pütünley sowét hökümitige baghliq idi. Amérikada chiqidighan “Béyjing bahari” zhurnilining bash muherriri, xitay kompartiyesi tarixi we siyasiy mesililiri tetqiqatchisi xu ping ependining qarishiche, “Xitay kompartiyesining bügün sözlewatqan bir yürüsh tarixliri yalghan sözler, yalghanchiliqtin ibarettur”.

Uning déyishiche, xitay kompartiyesi kommunistik intérnatsi'onal, sowét kompartiyesining biwasite bir qolluq bashqurushida qurulghan bolup, u taki kommunistik intérnatsi'onal tarqalghuche pütünley kommunistik intérnatsi'onal, yeni sowét kompartiyesining bashqurushi, körsetmisi astida uning bir yachéykisi süpitide mewjut boldi. Uning bir musteqil salahiyiti yoq idi. Uning siyaset we yönilishliri, asasliq kadir teyinlesh we tertipke sélish ishliri qatarliqlirining hemmisi kommunistik intérnatsi'onalning testiqlishi arqiliq bolatti.

Rusiyediki yiraq sherq institutining tetqiqatchisi, xitayshunas proféssor wéktor usof özining “1920-Yillardiki xitaydiki sowét razwédkisi” namliq kitabida bayan qilishiche, xitay kompartiyesining qurulushi we uning yétekchilik ishliri sowét istixbarat, yeni jasusluq organliri, jasusluq torliri arqiliq emelge ashurulghan we ijra qilin'ghan. Qisqisi, xitay kompartiyesi emeliyette lénin bashchiliqidiki sowét rusiyesi bixeterlik organliri hem sowét kommunist jasuslirining qoli arqiliq quruldi hem bashquruldi.

Mana bu jeryanda nechche onlighan sowét rusiyesining chéka-g p u-o g p u-n k w d xadimliri, yeni “Jasusliri” xitayda mexpiy xizmet qildi. Xitay kompartiyesini qurushta rol oynighan woytinskiy, nikolskiy, yeni néyman we marring we bashqilarning hemmisi ene sowét jasusluq sahesige mensup idi.

1917-Yili 11-ayda sowét hökümiti qurulghandin kéyin özining ajiz we kembeghel bolushigha qarimay yiraq sherqte, jümlidin xitayda heriket élip bérish, kompartiye qurush we kompartiyening küchiyishi qatarliq her xil ishlar üchün zor meblegh ajratqan. Rusiye tarixchisi wéktor usofning ilgiri mexpiy tutulghan arxiplar boyiche yézip chiqqan “1920-Yillardiki xitaydiki sowét razwédkisi” namliq kitabida körsitilishiche, 1919-yilila sowét rusiyesi mu'awin tashqi ishlar xelq komissari léw karaxan xitay qatarliq sherqte heriket qozghash üchün lénindin 200 ming rubli'i ajritishni telep qilghan. Netijide zor birqisim mebleghler ayrip bérilgen. Bular ichige ene shu kommunistik heriket qozghash, kompartiye qurush, jasusluq heriketliri we bashqilarmu kiretti.

Lénin bashchiliqidiki sowét bolshéwiklar partiyesi 1919-yili3-ayda kommunistik intérnatsi'onalni qurup chiqti. Kommunistik intérnatsi'onalning meblighi pütünley sowét hökümitidin kéletti. 1920-Yili lénin rusiyesi xitay kompartiyesini qurush, xitayda kommunistik heriketni berpa qilish üchün woytinskiy bashchiliqida bir guruppini 2000 dollar bilen béyjing, shangxey qatarliq jaylargha ewetti. Woytinskiy béyjing we shangxeyde kommunistik partiye teshkilatlirini qurdi shuningdek kommunistik intérnatsi'onal yiraq sherq sékrétariyatini shangxeyde berpa qildi. Woytinskiy shangxey we bashqa jaylardiki deslepki kommunistlarni meblegh bilen teminleytti.

1920-Yili küzde xitay kompartiyesi guruppisining shangxeyde chiqarghan “Yéngi yash” zhurnilimu sowét rusiyesi bergen meblegh bilen chiqirilishqa bashlighan.

Moskwa ewetken marring we nikolskiy 1921‏-yili 7-aydiki xitay kompartiyesini qurush qurultiyining pütün chiqimlirini moskwadin élip kelgen bolup, herbir yighin qatnashquchisining yol xirajiti we bashqa xirajetler moskwa teminligen meblegh bilen birterep qilindi.

Maw zédong qatarliq 12 neper yighin qatnashquchisining hemmisining puli yoq, oqutquchi, ziyaliy qatarliqlar bolup, ularning öz jayliridin shangxeyge kelgidek pullirimu yoq idi. Marring we nikolskiy ularning herbirining chiqimlirini biraqla bermestin ikkige bölüp bergen. Tarixshunas péy yirenning ashu yighin'gha qatnashqanlarning kéyinki waqitlardiki eslimiliridin we bashqa munasiwetlik uchurlardin ashkarilishiche, xitay kompartiyesini qurush qurultiyigha qatnashqanlarning herbirige jem'iy 150 yüen xirajet bérilgen bolup, 100 yüen aldi bilen ularning shangxeyge kélishi üchün ewetip bérilgen. Qurultay axirliship ular qaytidighanda yene 50 yüen qaytish yol puli süpitide bérilgen. Ene shu waqitta maw zédongnmu moskwa bergen ashu yol puli bilen xunendin kélip qurultaygha qatnashqanidi.

Démek lénin bashchiliqidiki rusiye bolshéwiklar partiyesi xitay kompartiyesining qurulushi qurultiyi üchün texminen 1800-1500yüen etrapida meblegh salghan bolup, shuningdin kéyinmu xitay kompartiyesining chiqimlirini dawamliq teminlep turghan. “Béyjing bahari” zhurnili bash muherriri xu ping ependining qarishiche, bu bügünki künde xitay kompartiyesi öz xelqige sözlimeydighan tarixtur. U mundaq deydu: “Elwette, xitay kompartiyesi özining 1921-yili sowét rusiyesining chiqarghan ene shu pulliri bilen qurulghanliqini sözleshtin nomus qilidu. Chünki uning sözleydighini bir yürüsh yalghan sözlerdin ibaret. Hetta xitay kompartiyesi kéyin teshwiq qilghandek maw zédongmu xitay kompartiyesining qurghuchisi emes, u peqet3-qurultaydila merkiziy komitétqa eza bolalidi. Burunqi ikki qurultayda eza emes idi. U bashtin axiri yétekchi emes idi”.

Xitay kompartiyesining qurultaylirining chiqimlirining hemmisini sowét kompartiyesi chiqarghan hetta partiye sékrétarlirinimu shular teyinligen. 1923-Yili xitay kompartiyesining 3-qurultiyimu rusiye kompartiyesining meblighi we bashqurushida échilghan bolup, partiye sékrétari chén dushyu siyasiy doklat bergende kompartiyening pütün chiqimlirining rusiye kompartiyesidin kelgenliki, shu yili 15 ming yüen bérilgenlikini doklat qilghan. Qurultay axirlashqandin kéyin marringning moskwagha yollighan doklatida xitay kompartiyesining 420 neper ezasi barliqi, barliq chiqimlarning chet'elge tayinilidighanliqini eskertken.

Tarixshunas péy yirenning maqaliside körsitilishiche, rusiye kompartiyesining xitay kompartiyesini her ayda teminleydighan pulliri 1924-yili, 3000 yüen, 1925-yili 3650 yüen, 1927-yilidin bashlap her ayda 30 ming yüen, 1932-1928-yilliri arisida her ayda 50 ming yüen bolghan.

1927-Yili sowét rusiye kompartiyesi xitay kompartiyesining her tereplime xizmetliri we ishliri üchün jem'iy 1 milyon kümüsh tengge ajritip bergen.

Xu ping ependining qarishiche, rusiye, yeni sowét kompartiyesi barliq chiqimlarni bergenliki üchün xitay kompartiyesi uning hemme buyruqlirini anglaytti we orunlashturushlirigha boysunatti. U mundaq deydu: “Xitay kompartiyesining qurultaylirining chiqimlirining hemmisini sowét kompartiyesi chiqarghan hetta partiye sékrétarlirinimu shular teminligen, mesilen köpchilik bilidighan bogu kompartiye sékrétarliqigha teyinlen'gende aran 20 nechche yashtila idi. U némige tayining bash sékrétar boldi, chünki u sowétta oqughan we sowét kompartiyesi teripidin bash sékrétarliqqa ewetilgen, u hetta birinchi we ikkinchi qurultayghimu qatnashmighanidi”.

Uyghur akadémiyesi re'isi we uning terkibidiki xitay tetqiqat institutining mudiri doktor perhat tengritaghlining qarishiche, sowét rusiyesi we bolshéwiklar partiyesi bolmisa xitay kompartiyesi we uning ghelibisi bolmaytti. Sowét ittipaqining yardimi we yölishi bolmisa bügünki kommunistik xitay bolmaytti, xitay kompartiyesi özining deslepki programmilirigha jahan'girlik we féwdalizmgha qarshi küresh qilish dep kirgüzgen bolsimu, axirqi meqsiti bügünkidek özi jahan'gir bolush boldi.