Kona toqmaqning yéngi sadasi: xitayning tarix saheside “Pantürkizm we pan'islamizm” toqmiqini qayta ishqa sélishi (1)

Tetqiqatchilarning qarishiche, sabiq sowét ittipaqi qatarliq kommunistik idé'ologiye hökümranliq qilghan köp sanliq türkiy we musulman xelqliri yashaydighan ellerde atalmish “Pantürkizm we pan'islamizm” toqmiqi bilen ziyaliylar we angliq qatlamni jazalash, sowét ittipaqi yiqilip, musteqil türkiy jumhuriyetler peyda bolup, 21-esirge kelgende alliburun konirap ketken we modidin qalghan siyasiy zerbe bérish wasitisige aylinip qalghan. Biraq idé'ologiye sahesidiki zerbe bérish téximu kücheytiliwatqan Uyghur diyarida ötken yilidin buyan “Pantürkizm we pan'islamizmgha zerbe bérish” tin ibaret bu toqmaq kishilerning béshida pulanglashqa bashlidi.

Bu kona toqmaq ötkendin yilidin buyan Uyghur diyarida ewjige chiqishqa bashlighan milyondin artuq Uyghur, qazaq we bashqilarni, bolupmu köpligen ataqliq Uyghur ziyaliylirini terbiyelesh merkezliri dep atalghan lagérlargha, tutup turush orunliri we türmilerge qamash heriketliri bilen oxshash qedemde qayta peyda boldi hem  uning  téximu chongaytiliwatqanliqi melum.

Yéqinqi waqitlardin buyan xitay kompartiyesining idé'ologiye sahesini idare qilish orgini bolghan Uyghur aptonom rayonluq partkomi, ijtima'iy penler akadémiyesi we bir qisim aliy mekteplerning siyasiyonliri, xadimliri pantürkizm we pan'islamizm atalghusini “Idé'ologiye sahesidiki üch xil küchler” ge we “Ikki yüzlimichiler” ge zerbe bérish herikiti bilen birleshtürdi. Ular Uyghur diyarining, yeni ularning atishi boyiche shinjangning siyasiy, medeniyet, din, ijtima'iy we étnik tereqqiyat tarixi qatarliq mesililirini qaytidin yorutushni tekitlesh bilen birge, “Üch xil küchler” we “Ikki yüzlimichiler” ning tarixni burmilap we oydurup chiqirip, xelqni qaymuqturup, “Wetenning birlikige” éghir ziyan salghanliqini eyiblidi, shuningdek “Üch xil küchler” we “Ikki yüzlimichiler” ning tarix saheside pantürkizm we pan'islamizm idiyesini terghib qilip singdürgenlikini qattiq sökti.

Uning üstige bu maqalilerning aptorlirining köpinchisi tarixshunasliq sahesidin yiraq siyasetchiler bolup, Uyghur aptonom rayonluq partkom mu'awin sékrétari li péngshin bashlamchiliq bilen élan qilghan maqaliside: “Üch xil küchler uzundin buyan junggodin ayrilip chiqish meqsitige yétish üchün zor miqdardiki xata sözler we uchurlarni tarqitip, shinjangning junggoning ayrilmas bir qismi ikenlikini inkar qildi, shinjangni sherqiy türkistan dep atap, shinjang musteqilliqini jar saldi. Shinjangdiki her milletning jungxu'a milliti a'ilisining qandashliq munasiwetke ige ezasi ikenlikini inkar qilip, ‛millitimiz türk‚ dégenni terghib qilip shinjang her millet medeniyitining jungxu'a medeniyitining terkibi qismi ikenlikini inkar qildi” dep eyiblidi.
Arqidin shinjang ijtima'iy penler akadémiyesining tetqiqatchiliridin tyen wéyjang we murat “Nur géziti” de mexsus maqale élan qilip, shinjangdiki her milletning “Jungxu'a millitining qandashliq munasiwetke ige a'ilisining ezasi ikenliki” ni merkizi nuqta qilish bilen qedimki qedimi türkler bilen qedimki Uyghur qebililirining munasiwiti heqqide toxtilip, qedimki Uyghur, türk qatarliq qebililerning birlikini, türkiy xeqlerning étnik jehettiki birlikini terghib qilishni pantürkizm idiyesige baghlap eyiblidi.

Shuningdek ular Uyghurlarning “Jungxu'a milliti a'iliside uzun muddetlik köchüsh, milliy yughurulush arqiliq shekillen'gen” dégen idiyeni hemde uning bügünki Uyghurlarning étnik we étnik tereqqiyat jehette bashqa türkiy xelqlerdin ayrim millet ikenliki idiyesini terghib qildi.

Arqidinla Uyghur aptonom rayonining mu'awin re'isi erkin tuniyaz “Uyghur tarixini toghra tonuyli” mawzusida, shinjang pédagogika uniwérsitéti mudiri perhat jalal shinjang gézitliride “Marksizmliq besh qarash arqiliq shinjang tarixini toghra tonuyli” mawzuluq maqale élan qilip, eng aktip türde tarix sahesidiki pantürkizmliq idiyelerge zerbe bérishni teshebbus qildi hemde konkrét türde tarixtin misal keltürüp, türk we Uyghur shuningdek bügünki türkiy qebililerning étnik tughqanchiliq, étnik baghlinishliq munasiwetlirini inkar qildi.

Amérikidiki xarward uniwérsitétida qedimki türkiy tillar we medeniyet tarixi mesililiri boyiche tetqiqat qilip, doktorluq unwani alghan türkolog qahar barat ependining qarishiche, xitay da'irilirining bu teshwiqatliri we herikiti pütün Uyghur medeniyitini yoqitish, Uyghurlarning öz tarixini özliri yorutup, öz milliy kimliki, öz tarixi musapilirini bilishige yol qoymasliqtin bashqa nerse emes. Pantürkizm we pan'islamizmgha zerbe bérish xitaylar sowét ittipaqidin 1950-yillarda öginip kelgen.
Qazaqistan penler akadémiyesi Uyghurshunasliq institutining sabiq tetqiqatchisi, tarix penliri doktori, rus, Uyghur, tatar, qazaq tillirida köpligen tarixi eserlerning aptori 91 yashliq tatar Uyghurshunasi munir yérzinning qarishiche, bu jazalash rusiye we sowét ittipaqida peyda bolghan we kéyin xitaylar ögendi, bu apetning zerbiside zor sandiki ottura asiya, tatar ziyaliyliri 1930-yillarda yoqitildi.

Xitay siyasiyonliri yéqindin buyan öz maqaliliride terghib qilishni kücheytken tarix sahesidiki pantürkizm we pan'islamizm nuqti'inezerlirini töwendikidek yighinchaqlash mumkin؛

1)Tyen wéyjang, erkin tuniyaz, perhat jalal qatarliqlar qedimki türk-qedimki Uyghur qebililiri arisidiki étnik birlikini inkar qilip, bu xil ortaqliqini teshebbus qilghuchilarni “Pantürkizm” bilen eyibligen. Ular 6-8-esirlerdiki türk we Uyghur qebililirini bir-birige oxshimaydighan ikki millet dep qarap, Uyghurlarning tang sulalisining yardimi bilen türklerning hökümranliqidin qutulghanliqini körsitip, ularning munasiwiti “Ézish we ézilish munasiwiti”, “Qulluq we quldarliq munasiwiti”, “Uyghurlarning ejdadliri türkler bir rayonda yashisimu, emma ular türkler emes”, bügünki “Uyghurlar türklerning ewladi emes” deydu.

Qedimki türk tilliri we tarixi boyiche izden'gen doktor qahar baratning qarishiche, bu pütünley xata siyasiy höküm bolup, orxun -yénisey abidiliridiki xatiriler türk we Uyghurning bir xelq ikenlikini ispatlaydu shuningdek ularning tilimu birdek bolghan.

Uning éytishiche, xitay tarixi menbeliridimu türk we Uyghur qebililirining tughqanliqi, birliki heqqide köpligen uchurlar qalghan. Türkler we Uyghurlarning tughqan we bir xelq ikenliki heqqide xitayning tarixchiliridin chén jongmyen, ma changshow, lin'gen, hetta lyu zishawmu köp toxtalghan. Eger pantürkist bolsa, ene shular bolushi we qedimki xitay tarixchiliri bolushi kérek.

Heqiqeten, xitay siyasiyonliridin Uyghur aptonom rayonluq partkom mu'awin sékrétari li péngshin tarix tetqiqati we terbiyesining meqsiti heqqide toxtilip, her millet kishilirini “Biz hemmimiz junggoluq”, “Bizning wetinimiz junggo”, “Bizning millitimiz jungxu'a milliti”, “Bizning medeniyitimiz jungxu'a medeniyiti” deydighan qilishni otturigha qoyghan.