Tarixshunaslar: “Sherqiy türkistanning istila qilin'ghan zémin” liqi bir tarixiy heqiqet
2022.05.19
Xitay hökümiti “Shinjang ezeldinla junggoning ayrilmas birqismi”, “Shinjang gherbiy xen sulalisi dewridin tartipla merkiziy hökümet teripidin idare qilinip kélin'gen” dégen siyasiy nuqti'inezirini birdek békitip, bu jayning ishghal qilin'ghan zémin ikenlikini izchil ret qilish bilen “Shinjang ezeldin junggoning birqismi” dégenni inkar qilghuchini siyasiy jinayet ramkisi astida qattiq jazalap kelmekte.
“Shinjang ezeldin junggoning birqismi” dégen bu nuqti'inezer we siyasiy tamgha “Jungxu'a milliti ortaqliq éngi” bilen bir gewdileshken halda xitayda ammiwi wetenperwerlik, xitay milletchilikining bir ipadisi süpitide terghib qilinip, hemmining éngigha singdürülmekte. Bu nuqtini ispatlash, terghib qilish hem tikleshte xitay tarixchilar sahesi aktip qatnashturulup kélindi.
Undaqta bu zémin, yeni “Shinjang ezeldin junggoning birqsimi” bolup kelgenmu? bu so'algha xitay emes tarixchilar alliburun “Yaq!” dep jawab bérip bolghan hem hazirmu jawab bermekte. Sabiq sowét ittipaqining we hazirqi özbékistanning ataqliq tarixshunasliridin biri, tarix penliri doktori we proféssor ablexet xojayéf ependi xitay tarixiy menbeliri boyiche xitayning sherqiy türkistan bilen bolghan munasiwetliri heqqide köp yil izdinip birqisim eserlerni élan qilghan bolup, uning qarishiche, 18-we 19-esirde ikki qétim manju impériyesi bu zéminni ishghal qilish arqiliq kéyinki xitay üchün hazirlap bergen. Manju impériyesi 18-esirning 50-yillirida yarkend xanidanliqini yoqitip, bu jayni ishghal qilghan'gha qeder sherqiy türkistan öz aldigha dölet, bu jayda héchqachan xitay xanidanliqliri mewjut bolghan emes. Proféssor ablexet xojayéfning 1979-yili moskwadiki “Sherq edebiyati neshriyati” teripidin “Ching impériyesi, jungghariye we sherqiy türkistan”, 1991-yili tashkenttiki “Pen neshriyati” teripidin “Ching impériyesi we sherqiy türkistan 18-esirde” namliq ikki ilmiy tetqiqat kitabi rus tilida yoruqqa chiqqanidi. Proféssor ablexet xojayéf ependi birinchi qétim manju-ching impériyesining 1755-1759-yilliri shimaldiki jungghariye, qeshqeriye we pütün sherqiy türkistanni herbiy ishghal qilghanliqini, bu ishghaliyetning qanliq qirghinchiliq arqiliq emelge ashurulghanliqi, 1759-yili yarkend xanidanliqini ishghal qilip yoqatqanliqini xitayche tarixiy neq höjjetler we menbeler arqiliq yorutqanidi. Bu heqte 1970-yillarda moskwadiki sowét ittipaqi penler akadémiyesi yiraq sherq institutida mexsus doktorluq dissértatsiyesi yazghanidi.
“Padishah chyenlong sherqiy türkistanni birinchi qétim istila qilghanda, bu jayni ishghal qilish, bu jayda héchqandaq musteqil döletchilikke yol qoymasliq siyasitini belgiligen, chyenlong bu jayni ishghal qilghan tunji hökümran” deydu proféssor ablexet xojayéf.
Proféssor ablexet xojayéfning yeküniche, 1759-yili ching impériyesi sherqiy türkistanni birinchi qétim bésip alghandin kéyin pütün merkiziy asiya, bolupmu pütün türkistan ikkige bölündi. Pütün türkiy xelqler parchilinish yoligha bashlandi, türkiy xelqlerning tarixi bölündi we burunqidek birlikke kélish imkaniyiti azlidi.
Ablexet xojayéfning “Ching impériyesi we sherqiy türkistan 18-esirde” namliq chong hejimlik ilmiy tetqiqat esiride ching impériyesining 18-esirde sherqiy türkistanni qandaq ishghal qilghanliqi, ishghal qilish urush jeryanliri, qarshiliqlar, ching impériyesining bu jaygha qaratqan siyasiti we bashqa bir qatar mesililer ching sulalisi tarixiy menbeliri boyiche etrapliq yorutulghan. Uning qarishiche, manju-ching impériyesi 1759-yili esli 1514-yili qurulghan yarkend xanidanliqini üzül-késil yoqitip uni bésiwalghan.
Qazaqistandiki turan uniwérsitéti tarix dotsénti zulpiye kerimowaning bahasiche, ablexet xojayéfning mezkur ikki ilmiy esiri tarixtiki xitay ching impériyesining sherqiy türkistanni bésiwalghanliqini etrapliq yorutup bergen muhim ilmiy eserdur.
Ablexet xojayéfning özgichiliki shuki, ching ishghaliyitini yorutushta ching sulalisining özining orda höjjetliri, tarixiy menbelirini asasliq matériyal qilish bilen birge éniqsiz mesililerni yorutush, aydinglashturush we toghra tesewwur qilishta xitay menbeliridiki uchurlargha Uyghurlarning kilassik yazma yadikarliqliri, yeni Uyghur menbelirini birleshtürüp, analiz qilghan.
Ablexet xojayéf özining yene bir ilmiy tetqiqat esiri- “Ching impériyesi, jungghariye we sherqiy türkistan” da 1864-1878-yilliridiki Uyghur xelqining ching impériyesi we zo zongtang qomadanliqidiki manju-xitay qoshunlirigha qarshi qozghilangliri, küreshliri, zo zongtang armiyesining yaqupbeg rehberlikidiki yettesheher dölitini yoqitip, sherqiy türkistanni ishghal qilishini tepsiliy yorutqan. Zo zongtang-lyu jintang qomandanliqidiki xitaylardin tüzülgen qoshunning 1878-yilidiki bu ishghaliyiti, 1864-yili ching hökümranliqi sherqiy türkistandin qoghlap chiqirilghandin kéyinki qayta ishghal qilish idi. Doktor zulpiye kerimowaning qarishiche, rus we gherb tarixchilirining köpinchisi dégüdek bularni bir ishghaliyet, bésiwélish dep hésablaydu.
Rus tarixchiliridin bartold, tixonof, duman, guriyéwich, yudin, moyséyéf, baranowa we bashqilarning hemmisi ching impériyesining bu jaylarni bésiwalghanliqi, yeni ishghal qilghanliqini, bu jaylarning esli xitaygha héchqachan tewe bolup kelmigenlikini delilleydu.
Proféssor ablexet xojayéfning yeküniche, ching ordisida sherqiy türkistanni bésiwélish mesiliside talash-tartish boldi. Zo zongtang chyenlongning ishghalchiliq siyasitige warisliq qilip bu jayni ishghal qilishta ching turdi we aqiwette 1878-yili zor qoshun bilen bésip aldi.
Uyghur éli, ching impériyesi teripidin ishghal qilinip, 1884-yilidin buyan xitayning atishi boyiche “Shinjang”, yeni “Yéngi zémin”, omumen “Yéngidin igilen'gen yer” dégen menilerni béridighan nam bilen atilip kélinmekte.