Tarixtiki “Xular” ning xitay medeniyitige körsetken tesiri

Teywenlik güzel - sen'et tarix tetqiqatchisi ju ependining xitay tilida yazghan“Xitayning turmush, medeniyet örp - adetliri” namliq xitay tilidiki kitabi yaponiyide yapon tilida neshir qilin'ghan bolup, ju ependim mezkur kitabidiki “Xitaydiki xular” namliq maqaliside xitay tarixidiki “Xu” dep atalghan milletning honlarning ewladi bolghan Uyghurlar ikenliki,xularning öz zamanisida xitayning tang dewri medeniyitige qoshqan töhpisini gewdilendürüsh bilen birge xularning yaratqan güzel - sen'etlirining ta hazirghiche xitay medeniyitning terkibide saqliniwatqanliqini yorutup bergen.

Aptor esiride turpan bézekliktiki qedimqi öylerdiki tam süretliridin élin'ghan süretlerni körsitish arqiliq mezkur sürettiki saz chéliwatqan,usul oynawatqan qizlarning del xulardin ikenlikini chüshendürüsh bilen birge maqalisining axirisigha yéqinqi zaman Uyghur erkeklirining saqal - burutluq shekli körsitilgen hazirqi zaman süretlirinimu birge qoshup körsetken.

Hazir yaponiyide tetqiqat ishliri bilen shushuliniwatqan teywenlik li xanim,teywenlik güzel - sen'et tarix tetqiqatchisi ju ependining teywendiki tesiri heqqide toxtilip mundaq dédi:

“Uning teywende élan qilghan eserlirining tesiri bir qeder zor. Chünki u, xitay tarix tetqiqatida tar milletchiliktin xali halda,tetqiqat élip baridighan tetqiqatchi.

Mundaqche éytqanda hazir teywendiki meshhur tarixchilardin biri hésablinidu.”

Aptor maqaliside tarixtiki xular heqqide toxtilip bu heqte mundaq bayan qilghan:

“Xitaydiki barliq ejnebiyler ilgiri xitayda xular dep atilatti.Kéyinche bu xil atilish yanglargha özgertildi.Xitaydiki xular bolsa chong sheherlerde olturaqlashqan bolup,ularni yéza - qishlaqlarda körgili bolmaytti.Xitay millitining esli zémini xu'angxé deryasining ottura qismidiki yerler idi.Xitay tupraqlirigha qoshna bolghan ellerde yashaydighan milletlerni xitay milliti özidin perqlendürüsh üchün ularni dong yi,beydi,shixu,nenmen qatarliq namlar bilen ataytti.Gherb,shimal tereptiki milletler xurén dep atilatti. Miladiyidin burunqi 221 - yilghiche bolghan ariliqta xitay döliti xular bilen qoshnidarchiliq munasiwiti ornatqan idi.Xitay tarixidiki jaw dewride urushta qollinidighan jeng eslihelirini yasashni xitaylar xulardin ögen'gen.Xular urushqa mahir bolghanliqtin ulargha köpligen pullarni bérip,ulardin eskerlerni yallighan.Xen sulalisi dewride jang chyen gherbiy rayon bilen munasiwet ornatqan.Shundin béri xulardin köpligen kishiler xitay tupriqigha kelgen.Xular chang'en'ge nurghunlighan nersilerni élip kélip,xitaylarni heyranqadurghan.Mesilen:yan'ghaq,terxemek,künjür,much,qatarliqlar yémeklikler,turmushta qolinidighan qatlima orunduq,chalghu - eswablardin ney,owchiliqta qollinidighan oqya,naxsha - usuldin bolsa sughidi usulliri qatarliqlar xularning idi.Tang sulalisighiche bolghan ariliqta xitaydiki xularning nopus sani éship barghan. Chünki jin sulalisi waqtida miladi 304 - yilidin 439 - yilghiche bolghan urushta xular xu'abéyni bésiwalghan bolup,shu waqitning özide hunlar, shyenbéy, di qatarliq milletlerning hemmisi xular dep atilatti.Xular xu'abéyni ishghal qiliwalghan bolsimu.Emma xularning tang sulalisi bilen qudiliq munasiwiti bolghanliqtin ular tang sulasige nahayiti yaxshi mu'amilide bolghan.Tang su'alalisi jem'iyitide xularche kiyinish,xularche turmush kechürüsh,xularche yasinish omumlashan idi.”

Aptor xularning song sulasi hakimiyiti bilen bolghan munasiwiti,xularning medeniyet jehette xitaylargha körsetken tesiri toghrisida toxtilip,bu heqte mundaq bayan qilghan:

“Xular dawamliq song sulasigha hujum qilip turatti. Chünki bu dewrde song sulalisining munasiwiti xular bilenla emes, belki barliq yat milletler bilen bolghan munasiwiti buzulghan idi. Ching sulalisi dewridimu bu xil weziyet özgermidi. Xular medeniyet jehettin xitaylargha köp tesir körsetken.Xularning köpinchisi sodiger,din tarqatquchi,sazende,sérkchi we usulchi idi. Ularning yüz shekli,közi,qéshi,

Ereblerge oxshaytti.Ular uzun yenglik könglek,yaqiliq chapan,shim kiyetti.Xitayda bu xil pasonda kiyinish xularche kiyinish dep atilatti.Ularning kiyim shekilliri xitaylardin köp perqliq idi.Ular uzun xurum somkilarni ésiwalatti.Bu xildiki xurum somkilarda üzümdin yasalghan,xush - puraqliq,üzüm sharabi bolup,xular bu xildiki sharablarni chang'en'ge élip kéletti.Sürette körsitilgen usulchi qizlar turpandiki tam süretliridin élin'ghan xulardiki usulchi qizlarning tam süriti.Bu usulchi qizlarning közliri yoghan.Kiyimliri nepis ishlen'gen bolup,mana bular heqiqiy xularning süritidur.”

Aptor maqaliside tang sulalisining merkizi bolghan chang'enning köp xil medeniyetning tesirige uchrighanliqini bayan qilip, bu heqte mundaq toxtalghan:

“Tang sulalisining merkizi chang'en'ge gherbtin köpligen xular kelgen.Xu sodigerliri chang'ende turghan.Ular chang'ende asasliqi ünche - merwayit dukanliri bilen özlirige xas bolghan yémeklik dukini we ashxanilarni achqan.Chang'ende köpligen xristi'an dinining chérkawliri,maniy diniy ibadetxaniliri bolghan. Chang'endiki meyxanilerde xularning qizliri xizmet qilatti.Xularning qizlirining nazinliqigha,kiyimlirining nepislikige,hüsni - jamalining güzellikige atap shu dewirning sha'irliri köpligen nezmilerni toqughan idi.Ularning ichide meshhur sha'irlardin libeyning eng köp nezme yazghanliqi melum.Xularning qizliri mey satqanda tolimu tebessum bilen kishilerge baqatti.Xularning qizlirining kiyim shekli tang sulalisidin kéyinki xéli dewirlergiche omumliship,shu xildiki kiyimlerni kiyish modigha aylan'ghan idi.Xular bezide kuyinlun téghidin kelgenler depmu atilatti.Kuyinlun téghi ottura asiyagha yéqin bolsimu,emma xitaylar,u yerni tolimu yiraq bolghan,yiraq jay dep oylaytti.Ming sulalisining axirqi dewri,ching sulalisining béshida xulardin bashqa nurghunlighan gherblikler xitaygha kelgen,ularning köpinchisi din tarqatquchilar,elchiler,

Sodigerler bolup,ularni xitaylar bezide atlantik okyan adimi we yaki yangrén depmu ataytti.”

Aptor maqalisini mundaq axirlashturghan:

“Xitay medeniyitige xularning qoshqan töhpisi eng zor bolup,ularning xitay medeniyitige körsetken tesiri xitay senitide we medeniyitide ta hazirghiche saqlanmaqta.”

Awaz ulinishidin tepsilatini anglang.