1949-Yili we 2020-yilining yéngi yili Uyghurlargha némilerni ata qildi?

Muxbirimiz ümidwar
2020-01-02

Amérika Uyghurlirining yéngi yilni kütüwélish kéchilikidin bir körünüsh. 2019-Yili 31-dékabir. Xerndon, amérika.

RFA/Gulchehre

1949-Yilidin buyan xitay kompartiyesi hakimiyiti, yeni xitay xelq jumhuriyiti öz hakimiyitining 70 yilliq yéngi yilini, jümlidin Uyghurlarmu oxshashla özlirining xitay kompartiyesi hakimiyitining kontrolluqidiki hayatining 70 yilliqini kütüwaldi. Pütün dunya xelqi 2020-yilining özlirige téximu zor bext, xoshalliq, amet, salametlik we netijilerni élip kélishini tilep, salyotlar étip, naxshilar éytip, xoshal-xoramliq keypiyat ichide kona yilni uzup, yéngi bir yilni kütüwalghan bolsa, milyonlighan Uyghurlar lagérlarda, türmilerde, ata-aniliri, uruq-tughqanliri, perzentliri, a'ilisi, dost-yarenliridin ayrip tashliwétilgen halda ümidsizlik we ümid ichidiki toqunushta 2019-yilini uzutup, 2020-yilini kütüwaldi. Emma, yéngi yilni erkin xoshal-xoram qarshi alghanlar chet'ellerdiki Uyghurlarla bolup, ene shu chet'ellerdiki Uyghur jama'itining muhim bir qismi bolghan amérika Uyghur jama'iti 12-ayning 31-küni, paytext washin'gton yénidiki bir "Hayat méhmanxana" sining zalida 2019-yilini uzutup, 2020-yilini kütüwélish pa'aliyitini amérika Uyghur jama'iti tarixidiki eng daghdughiliq, eng mol mezmunluq, eng köp adem qatnashqan halda ötküzdi.

Murasimda söz qilghan amérika Uyghurliri birleshmisining re'isi quzzat altay, 2019-yilining xitay kompartiyesi hakimiyitining Uyghurlarni lagérlargha solap, Uyghurlarni basturup, Uyghurlarni meniwi, medeniyet we milliy kimlik jehettin yoqitishqa urunup, Uyghurlarni rohi jehettin boysundurushni meqset qilghan yil bolsimu, emma Uyghurlarning hergizmu rohi jehettin boysunmaydighanliqini, Uyghurlarning rohining hergizmu chüshmeydighanliqini ilgiri sürdi.

Amérikadiki Uyghurlarning 20 yilliq yéngi yil pa'aliyiti jeryanida héchqachan mundaq köp sandiki Uyghur bir yerge jem bolmighan bolup, bu qétim 500 din artuq Uyghur birlikte yéngi yilni kütüwalghanidi.

Xitay kompartiyesi hakimiyiti özining tunji yéngi 1949-yilini uzutup, 1950-yilini qarshi élishni Uyghurlar diyarini toluq ishghal qilip, bu jayda sherqiy türkistan hökümitini qurup 5 yil musteqil mewjut bolghan milliy hakimiyetni we uning bayriqi, armiyesi, döletchilik tüzülmisi qatarliqlarni bikar qilip, öz hakimiyitini ornitish bilen ötküzgenidi. Ene shu 1949-yili we 1950-yillardin bashlap, yüz minglighan Uyghurlar chet'ellerge musapir bolup köchüshni bashlighan bolup, bu qétim bir yerge jem bolup, yéngi yilni kütüwalghan eshu amérika Uyghurlirimu 1949-yilidin kéyin izchil dawamlashqan köchüshning netijisi idi. 1955-Yili qazaqistan'gha köchüp kétip makanliship qalghan 91 yashliq tatar ziyaliysi munir yérzin ependi: "Men, 1947-1949-yilliri musteqil sherqiy türkistan jumhuriyitining merkizi bolghan ghulja shehiride yéngi yillarni kütüwalghan idim. U waqitlarda hemme kishi xoshal-xoram, shatliq ichide yéngi yilni qarshi alatti, sherqiy türkistan armiyesining jengchi-ofitsérliri yéngi yillarda pakiz herbiy kiyimlirini kiyiship, kochilardin ötetti, hemme yerlerge ay yultuzluq yéshil dölet bayraqliri ésilatti, yéngi yilni kütüwélish pa'aliyetliri her xil shekilde ötküzületti" dep eslidi.

Uning éytishiche, 1949-yilini uzutup, 1950-yilini kütüwélish Uyghurlar üchün zor matemlik boldi. Chünki, xelq exmetjan qasimi bashliq rehberlirining sirliq ayropilan qazasi bilen qattiq qayghugha chömgen, hemme yerni hesret qaplighan, qaytidin xitay armiyesi iligha kirip, xitay hakimiyiti tiklen'gen, besh yil asqan dölet bayraqliri élip tashlan'ghanidi. Xitay kommunist hökümiti ghuljidin köp sandiki erbablarni, ziyaliylarni ürümchige xizmetke yötkiduq dep élip ketken we milliy armiyeni özgertkenidi.

"Xitay kompartiyesi Uyghurlar diyarini igilep, öz hakimiyitini tikligen 1949-yili uzutup, 1950-yili kütüwélish Uyghurlar üchün dert-elemning bashlinishi boldi, Uyghurlar özlirining musteqil hakimiyitidin ayrilghan künidin tartip hemme dert-elemler keldi" deydu sabiq sherqiy türkistan milliy armiyesi jengchisi, hazir qazaqistanda yashawatqan 91 yashliq nurmuhemmed sadiqof. Uning éytishiche, chünki xelq 1949-yili, 11-ayda exmetjan qasimi qatarliqlarning qaza qilghanliq xewirini anglap cheksiz qayghugha chömdi, arqidinla 1950-yili, 4-ayda ularning jesetliri élip kélinip depne qildi. Xelq yene qattiq qayghugha chömdi. Xitay kompartiyesi nahayiti ustiliq bilen aldap kirgen bolup, biz silerge yardem bérimiz we kétimiz degen idi. Hetta deslepte hemme yerge exmetjanning süretlirinimu asti. Emma, kéyin hemmini bikar qildi. Shuning bilen birge bu jayda türlük tazilash, zerbe bérish heriketliri bashlinip ketti, "Üchke qarshi", "Beshke qarshi" "Eksil inqilabchilargha zerbe bérish", "Pantürkist-panislamistlargha zerbe bérish", "Yerlik milletchilerge zerbe bérish", "Milliy bölgünchilikke zerbe bérish", "Üch xil küchlerge zerbe bérish" we bashqa her xil küresh dolqunlirining zerbisi héchqachan üzülmidi. Mana emdi bolsa, yéngidin lagérlargha solap esebiylikni tögitish dégen yéngi we eng éghir zerbe bérishni élip bardi.

1944-Yili, 12-noyabir küni ghuljida qozghalghan xelq qozghilingi netijiside, sherqiy türkistan jumhuriyiti qurulup, mezkur hökümet özining 1945-yilini zor ghelibiler bilen qarshi alghanidi. Munir yérzin ependining eslishiche, azad bolghan ili, tarbaghatay we altaydin ibaret üch wilayet, yeni sherqiy türkistan jumhuriyitidiki xelqler öz tili, medeniyiti, örp-adetliri, dini étiqadi we siyasiy-iqtisadiy hoquqlirini rawajlandurush hoquqlirigha ige bolup, uda 5 yil erkin we musteqil yashidi. Yéngi yil, qurban héyt, roza héyti, noyabir inqilabi we milliy armiye bayrimi künliridiki pa'aliyetlerde elixan töre, exmetjan qasimi qatarliq rehberler da'im söz qilip, xelqni azadliq kürishige we hörlükke chaqiratti. Ularning söz-nutuqlirini élan qilinip turatti. Exmetjan qasimi yéngi yil munasiwiti bilen ötküzülgen murasimlarda sözleytti we "Inqilabi sherqiy türkistan" gézitide maqalilar we söz-nutuqliri élan qilinip turatti. Munir yérzin ependi: "Biraq, azad üch wilayet xelqi 1948-yilini uzutup, 1949-yilining téximu zor ghelibiler bilen bolushini ümid qilghan iduq, epsus 1949-yilining axiri weziyet birdinla özgerdi, xitay kompartiyesi sherqiy türkistanni ishghal qildi, mana emdi wetendiki Uyghurlarning ehwali téximu éghir bir halgha kélip qaldi, milyonlighan kishiler lagérlargha solandi. Ziyaliylar teqiblendi" deydu.

Munir yérzinning qarishiche, xitay kompartiyesi Uyghurlar diyarini igilep 70 yil ötkendin kéyin, eyni waqitta özliri "Azad qilduq", "Jonggo kompartiyesining rehberlikide bextlik hayatqa érishtürduq" dep atighan Uyghur, qazaq we bashqa musulman xelqliridin milyonlighan kishilerni yighiwelish lagérlirigha solap, ularning diniy kimlikini özgertish, milliy kimliki we medeniyitini sulashturush, méngisini yuyush shuningdek Uyghurlarning tilini ma'arip, hökümet organlirida ishlitishtin cheklesh bilen xulasilidi.

2019-Yilini uzutup, 2020-yilini qarshi alghan xitay kompartiyesi hakimiyiti özining 70-yéngi yilini özliri dégendek zor ghelibiler bilen qarshi alghan bolsa, oxshashla, zor ichki-tashqi xelq naraziliqliri, xelq'araliq bésimlar, riqabetler, eyibleshler hem tenqidlesh bilen kütüwaldi. Xitay duch kelgen bu qarshiliq we eyiblesh uning Uyghurlargha, jümlidin xongkong, tibetlerge qaratqan siyasiti bilen munasiwetlik bolup, xitay kompartiyesi, amérika qoshma shtatliri hökümiti we dölet mejlisi we yawropa parlaméntining Uyghurlargha, jümlidin xongkonggha a'it tenqidliri, mexsus qanun layihesi we qarar, maqullishidek mexsus Uyghurlar mesiliside öz tarixida héchqachan uchrap baqmighan derijidiki qattiq xelq'araliq bésim we zerbige uchrighanidi.

Xitay oxshashla xongkong xelqining naraziliq namayishliri, dunya yüzide musulmanlarning xitay kompartiyesining milyonlighan Uyghur qatarliq musulmanlarni lagérlargha solap, ularning dini we milliy étiqadigha hujum qilghanliqigha naraziliq bildürüshige duch keldi. Xitay yene xelq'ara jemiyetning we xelqaraliq insan hoquqi teshkilatliri we xelqaraliq metbu'atlarning, hetta dunyagha meshhur tenheriket cholpanlirining xitayning Uyghurlargha qaratqan bu qilmishlirini eyiblesh dolqunlirigha uchridi. Qisqisi, Uyghur xelqining mesililiri, jümlidin Uyghur xelqi bügün künlerde dunyada keng tonulush we étirap qilinish pursitige érishti.