Түркийидә “йәркән ханлиқиниң сиясий тарихи” намлиқ әсәр нәшир қилинди

Уйғур тәтқиқати омумий түрк тарих тәтқиқатида наһайити муһим әһмийәткә игә. Шуңа умумий түрк тарих тәтқиқатиниң күчийишигә әгишип уйғур тарих тәтқиқатиға болған қизиқишму күчәймәктә. Болупму 1990 - йиллардин башлап түркийәдики һәр қайси үниверситеитләрда уйғур тили, әдәбияти, фолклори вә уйғурларниң тарихи тоғрисида көп санда илмий мақалилар йезилди вә мутәхәссисләр қәләмгә алған китаблар нәшир қилинди. Булардин бири түркийә сакаря университети тарих оқутқучиси др. Муһаммәд билал чәлик язған “йәркән ханлиқиниң сиясий тарихи”намлиқ әсәр икки ай бурун оқурмәнләр билән йүз көрүшти. Йәркән ханлиқи уйғур күлтүр тарихида наһайити муһим орунға игә ханлиқлардин бири һесаблиниду. Хақанийә дөлитидин кейин аҗизлашишқа башлиған уйғур күлтүри йәркән ханлиқи мәзгилидә қайта җанлинишқа башлиған. Уйғур әдәбияти болупму уйғур мүзикиси бу дәвирдә наһайити гүлләп яшниған болуп, у дәвирдә йәркән музика өгиниш мәркизигә айланған. Уйғурларниң дуняға тонулған 12 муқами мушу дәвирдә мәйданға чиққан вә топланған. Султан абдуришит хан, қидирхан яркәнди вә аманнисахан әйни дәврниң муһим шәхислири һесаблиниду. Шуңа уйғур күлтүриниң тәрәққияти үчүн асас һазирлап бәргән йәркән ханлиқиниң сиясий тарихи тоғрисида тәтқиқат елип бериш җәмийәт, күлтүр вә сиясәт қатарлиқлар оттурисидики диалектикилиқ мунасивәтни техиму яхши чүшинишимиз үчүн пайдилиқ.

Түркийә сакаря университети тарих оқутқучиси муһәммәд билал чәлик әпәнди тәрипидин қәләмгә елинған “йәркән ханлиқиниң сиясий тарихи” намлиқ әсәр бу җәһәттин елип ейтқанда наһайити муһим.

Мәзкур китаб 4 қисимдин тәркип тапқан болуп, 1 - қисимда йәркән ханлиқиниң җуғрапийилик арқа көрүниши яни ханлиқ қурулған җайниң җуғрапийилик алаһидилики баян қилинған. Бу қисимда йәркән, қәшқәр, хотән, ақсу, турпан вә қумулға охшаш муһим шәһәрләрниң җуғрапийилик әвзәлликлири, тарихий вә сиясий орни әтраплиқ баян қилинған. “йәркән ханлиқиниң сиясий тарихи” намлиқ китабниң 2 - қисмида болса чиңгизхан вә униң ғәлибилири, чағатай вә шәрқий чағатай ханлиқлириниң қандақ қурулуп қандақ йемирилгәнлики әтраплиқ баян қилинған.

Мәзкур китабниң 3 - қисмида йәркән ханлиқиниң қурулуш вә йүксилиш тарихи баян қилинған. Бу қисимда йәркән ханлиқиниң қурғучиси султан сәйитхан вә униң из басарлиридин султан абдуришит хан, абдулкәрим хан, муһәммәт ханниң һөкүм сүргән дәвирләрниң тарихи қисқичә баян қилинған.

Түркийидә йеқинда нәшир қилинған “йәркән ханлиқиниң сиясий тарихи” намлиқ китабниң 4 - қисмида йәркән ханлиқиниң ймирилиш тарихи вә буниңда рол ойниған әхмәтхан, абдуллитип хан, султан әхмәт хан, йолвасхан, исмаил хан аңлитилған. Китабниң аптори муһәммәд билал чәлик әпәнди йәркән ханлиқиниң йиқилишида рол ойниған сияси шәхсләр тоғрисида мәлумат бәргәндин сирт йәркән ханлиқиниң йиқилип кетишигә сәвәп болған моллилар тоғрисидиму тәпсили мәлумат бәргән.