1957-1958-Yilliri élip bérilghan “Yerlik milletchilik” ke zerbe bérishning tarixi sirliri (2)
2018.01.04

“Uyghuristan jumhuriyiti” Terepdari abduréhim eysa We Uning ölümining arqa körünishi(1)
Amérikadiki wudrow wilson merkizi élan qilghan xitayning 1957-1958-yilliri Uyghur diyarida élip barghan “ Yerlik milletchilik” ke zerbe bérish herikitige a'it sowét ittipaqi arxip höjjetliri qatarida eyni waqitta “Esheddi yerlik milletchi” dep eyiblen'gen 20-esirdiki ataqliq Uyghur milletperrwerliridin biri abduréhim eysaning ölümi mesilisige a'it uchurlarmu muhim nuqta süpitide orun alghan.
Mezkur höjjetlerdin ashkarilinishiche, sowét terep abduréhim eysaning ölümige alahide diqqet qilghan bolup, sowét ittipaqining ürümchide turushluq bash konsuli dobashin tunji qétim 1958-yili 20-yanwar küni sowét ittipaqi tashqi ishlar ministérliqining mu'awin ministiri, yiraq sherq bölümi bashliqi we sowét ittipaqining xitaydiki bash elchisi qatarliq shexslerge yollighan ürümchide échiliwatqan “Yerlik milletchilik” ke zerbe bérishke a'it “Shinjang Uyghur aptonom rayonluq partkomning kéngeytilgen yighini” toghrisidiki doklatida ziya semedi, ibrahim turdi, abduréhim eysa, abduréhim se'idi we bashqa bir qisim yuqiri derijilik rehbiriy kadirlar “Uyghuristan yaki sherqiy türkistan” nami astidiki “Jumhuriyet qurush” xahishi bar “Milletchilik idiyisidki kishiler” dep tenqid qilin'ghanliqini, ene shularning qatarida qattiq eyiblen'gen ili qazaq aptonom oblastining mu'awin bashliqi abduréhim eysaning 17-yanwar küni özini öltürüwalghanliqini melum qilghan. U shu küni wang énmaw we seypidin eziz bilen ötküzgen söhbet xatiriside bu mesile heqqide yene toxtalghan.
Abduréhim eysaning ölümi xitay tereptin sowét terepke “Özini öltürüwaldi” dep melum qilin'ghan bolup, bash konsul dobashin bu mesilini ikki qétim moskwagha yollighan. Abduréhim eysaning ölümi mesilisi yene sowét ittipaqi tashqi ishlar ministirliqi yiraq sherq bölümi bashliqi m.Zimiyaninning 1958-yili 3-mart küni ghulja we ürümchidiki konsulxanilarning matériyalliri asasida teyyarlap, sowét ittipaqi kompartiyesi merkizi komitéti qarmiqidiki sotsiyalistik ellerdiki kompartiye we emgekchiler partiyeliri bilen alaqe ornitish bölümi bashliqi, yeni 1970-80-yillardiki sowét ittipaqi k g b re'isi we sowét ittipaqi kompartiyesi merkizi komitéti bash sékritari yuriy andropowqa yollighan “Shinjangda yerlik milletchilikning peyda bolushi heqqide” dep atalghan doklatidinmu orun alghan.
Uningdin bashqa ghuljidiki sowét ittipaqi diplomati bilokinmu xitay terep emeldari bilen ötküzgen söhbet xatirside bu mesilini alahide we tepsiliy tilgha alghan.
Sowét terepning abduréhim eysaning ölümi heqqidiki tepsilati
1958-Yili 1-ayning 20- küni ürümchidiki sowét bash konsuli dobashin özining 1958-yili 17-yanwar küni Uyghur aptonom rayonluq partkom sékritari wang énmaw we aptonom rayonning re'isi seypidin ezizini sowét konsulxanisigha kechlik tamaqqa chaqirip, ular bilen ötküzgen söhbet xatirisini moskwagha yollighan. Buningda “Abduréhim eysa özini boghuzliwalghan” dep éytip, wang énmaw bayan qilghan weqening tepsilati heqqide toxtilip: “15-Yanwar küni guruppilar yighini échildi. Etisidiki yighinda yerlik milletchilik sahesidiki xataliqlar muzakire qilinmaqchi bolghan, abduréhim eysa rehberliktin etidiki yighin'gha sözleshke teyyarliq qilish üchün öyge qaytishni sorap öyige qaytqan we özini öltürüwalghan, u wang énmaw, seypidin, iminof we özining ayaligha bir qanche parche xet yézip qaldurghan bolup, u xette özining xataliqini étirap qilghan,” dep melumat bergen.
Abduréhim eysa mesilisi sowét ittipaqining ghuljidiki diplomati g.P. Bilokinning 1958-yili, 22-yanwar küni ili oblastliq tashqi ishlar idarisi bashliqi wang xu'enjang bilen ötküzgen söhbet xatirsidinmu bir qeder tepsiliy orun alghan. Mezkur xitay emeldar abduréhim eysaning “Musteqil Uyghuristan qurushni telep qilghanliqi”, uning “17-Yanwar küni bashqilar ashxanigha etigenlik tamaqqa chiqip ketkende özini boghuzliwalghanliqi” ni éytqan. Rus diplomati g.P. Bilokinning wang xu'enjangning éytip bérishi boyiche xatirilishiche, abduréhim eysaning jesiti etisi ghuljigha élip kélin'gen we ürümchidiki yighin'gha qatnishiwatqan ili oblastliq partkom sékritarimu ghuljigha qaytip kélip, derhal yerlik ahalilarning naraziliqliri yüz bérishtin saqlinish üchün ghulja shehiri we oblastliq organlarning mes'ul kadirlirining yighinini chaqirip, ehwalni chüshendürgen. Etisi oblastliq partiye komitéti yene abroyluq dini zatlar we tijaretchilerni yighip, bu ish heqqide chüshenche bergen. Shu küni yene ghulja shehiridiki her derijilik kadirlarning yighini échilghan we abduréhim eysaning jesiti peqet uning 30 etrapida uruq-tughqanlirining qatnishishi bilen depne qilin'ghan bolup, kadir -xizmetchiler qatnashturulmighan.
Biraq, eyni waqitta , hökümet terepning abduréhim eysaning“ Özini öltürüwaldi” dep melumat bérishigha munasiwetlik yighinlargha qatnashqan 1954-1958-yilliri arisida ili oblastliq jama'et xewpsizlik idariside kadir bolup ishligen , hazir qazaqistanda yashawatqan nurmuhemmed sadiqofning eslishiche, ular abduréhim eysaning özini öltüriwélishigha ishenmigen bolsimu, biraq éghizidin chiqirishqa pétinalmighan. Uning qarishiche, abduréhim eysaning özi pichaqlap öltürüwélishi eqilge sighmaydighan weqe bolup, u:“ Bizge jiddiy yighin chaqirip, oblastliq jama'et xewpsizlik idarisi bashliqi xu dujang, mu'awini bir qazaq yigit we bashqa bashliqlar abduréhim eysaning özini öltüriwalghanliqi, toqquz yérige pichaq tiqip öltüriwalghanliq ehwalini yetküzdi, ular abduréhim eysaning milletchi, mekkide eysa ependi qatarliqlar bilen körüshüp ortaqlashqanliqi we bashqa qilmishlirini eyiblep, > jinayitidin qorqup özini öltürüwaldi< déyishti. Men shexsen we bashqilar bundaq özige pichaq tiqip öltürüwélishi délosigha ishenmiduq, bir adem qandaqsige özining toqquz yérige pichaq tiqip öliwalidu? ademning jéni aghrimamdu bu jeryanda? héchkim buninggha ishenmidi? bu waqitta abduréhim eysaning inisi ildirim eysamu kamandiropkidin ghuljigha qaytip keldi. Eyni waqittiki jama'et xewpsizlik xadimi bolush süpitim bilen buninggha ishenmidim. Biraq amal qanche, aghzimizda ularni qolliduq, könglimizde ishenmiduq. Ishenmigenlikni dégili bolmaydu,” dédi.
1957-1958-Yilliridiki “Yerlik milletchilikke zerbe bérish” herikitide jazalan'ghan, tenqidlen'gen ziyaliylar we kadirlardin ziya semedi qatarliq bir qisim kishiler 1961-1962-yilliri sowét ittipaqigha köchüp makanlashqan bolup, abduréhim eysaning ölümi mesilisi ular arisida we hazirghiche Uyghur ziyaliyliri arisida gumanliq téma bolghan we bolmaqta. Qazaqistandiki tarixchi,“Uyghurlarning qedimdin hazirghiche bolghan milliy siyasiy tarixi” namliq kitabning aptori qehriman ghojamberdining éytishiche, uning ene shundaq kishiler we abduréhim eysaning qazaqistandiki tughqanliri bilen bolghan uchrishishlirida ular abduréhim eysaning özini öltüriwélishigha ishenmeydighanliqini bildürüshken.
Xitay da'iriliri ghuljida naraziliq heriketliri yüzbérishidi'in endishe qilghan
Sowét diplomati bilokinning xatirsidin melum bolushiche, eyni waqitta ghuljidiki xitay kompartiye komitéti abduréhim eysaning ölümi mesilisi bilen ghuljida birer istixiyilik namayish we yerlik milliy kadirlarning naraziliq bildürüshliri yüz bérishidin endishe qilghan bolsimu, biraq hemme ish tinch ötüp ketken. Sabiq jama'et xewpsizlik kadiri nurmuhemmed sadiqofning éytishiche, heqiqeten bu waqitta abduréhim eysaning ölümi mesilisi ghuljida küchlük tesir qozghighan bolsimu, biraq kadirlar we xelq qattiq siyasiy bésimlar we jazalashlar tüpeylidin özlirining ashkara naraziliqini bildürüshke jür'et qilalmighan. Kim bu heqte öz naraziliq pikirini dése derhal tutup jazalinishi mumkin idi. Nurmuhemmed sadiqof: “Men abduréhim eysa mesiliside özümning oxshimighan pikirlirmini bashqilargha éytqan idim. Hélimu yaxshi men 1958-yili bu yaqqa ( sowét ittipaqigha) chiqip kétiptimen, bolmisa menmu jazalinidikenmen, kéyin uqsaq méning üstimdin délo turghuzush mesilisi otturigha chiqiptu, lékin men bolmighandikin amalsiz qaptu,” dédi.
Nurmuhemmed sadiqofning éytishiche, u abduréhim eysa bilen köp qétim körüshken bolup, u nahayiti milletperwer kishi idi, ili xelqi arisida yuqiri abroygha ige, xelq teripidin hörmetlen'gen, qorqmas rehber idi. Abduréhim eysa 1909-yili tughulghan, 1931-yilighiche, sowét ittipaqining almuta shehiride bashlan'ghuch we ottura mektep terbiyesi alghandin kéyin ghuljigha köchüp kélip orunlashqan. U köp yillar ma'arip saheside ishligen ma'aripchi idi. U xitay gomindang türmiside yatqan we 1944-1949- yilliridiki milli azadliq inqilabi heriketlirige qatnashqan. Abduréhim eysa 1950-yillarda ili wilayitining waliysi, ili qazaq aptonom oblastining mu'awin bashliqi qatarliq wezipilerni ötigen idi
(Dawami bar)