“Tarix we bügün” - 20 - noyabir

Buningda yene 1860-yillarda Uyghur élining shimalida yüz bergen menching sulalisigha qarshi milliy qozghilanglar netijiside meydan'gha kelgen ili sultanliqining yimirilishi we charrusiye impériyisining ili sultanliqini yoqitish jeryani bayan qilinidu. Axirida ataqliq yazghuchi, sabiq sherqiy türkistan milliy armiyisi razwétka bölüm bashliqi, polkownik ziya semedining edebiy ijadiyet we siyasiy hayati heqqide uning oghli , jo'urnalist riza semedining bayanlirigha orun bérilgen.

1944-1949-Yilliridiki milliy azadliq herikitining qozghilish sewebliri heqqidiki qarashlar
(Ümidwar)

 Melumki, 1944-yilidiki keng kölemlik milli azadliq inqilabning partlishida asasiy ikki seweb mewjut bolup, uning biri Uyghur élide uzundin buyan dawamliship kelgen milliy ziddiyet bolsa, yene biri tashqiy seweb yeni xelqara weziyetning jümlidin sowét -xitay munasiwetlirining özgürishidur.

Lékin, milliy azadliq inqilabining qatnashquchiliri eyni waqitta weziyetni eslep, 1944-yillirida xelqning keng kölemlik qozghilishi shuningdek inqilabning téz ghelbisi'éri ilgirilishidiki asasiy seweb yenila ichkiy amil bilen baghlinishliq bolup, bu chaghda Uyghur qatarliq xitay emes milletler bilen xitaylar arisidiki milliy qarshiliq eng yuqirigha pellige yetken. Xelqning naraziliqi we ghezipi qaynap tashqan bolup, peqet öz azadliqini qolgha keltürgendila bu zulumdin qutulush mumkin deydighan chüshenche shekillinip bolghan idi. Yene bir qisim Uyghur tarixshunasliri we siyasiyonlirining qarishiche, 1944-yilidiki milliy musteqilliq herikiti emeliyette 1933-yilidiki milliy musteqilliq herikitining dawami, bu qandaqtur bir addiy ziddiyetning netijisi bolmastin belki Uyghurlarning azadliq we musteqilliqqa bolghan teshnaliqi hemde shu xil küresh en'enisining qaytidin partlishidin ibaret.

Musteqil ili Uyghur sultanliqining paji'elik tarixidin
(Oyghan)

Buningdin 140 yil muqeddem, yeni 1871-yili charrusiye impériyisi ilidiki musteqil Uyghur sultanliqini bésiwélip, özining merkiziy asiyada élip bériwatqan jahan'girlik siyasitini yene bir qétim namayan qilghan idi. Bolupmu 19-esirning ikkinchi yérimida ottura asiyadiki mewjut buxara, xiwe, qoqent, qazaq xanliqlirini tunjuqturup, ularning yerlirini, bayliqlirini, eng asasliqi, erkinlikini tartiwalghan charrusiye impériyisi, axirqi nöwette ili teweside minglighan xelqning tökülgen qanliri bedilige kelgen musteqil Uyghur sultanliqini yoqitishqa oxshash esheddiy pilanini emelge ashurdi. Sultanliq eskerliri bashta qattiq qarshiliq körsetken bolsimu, yaxshi qorallan'ghan basqunchilargha teng kélelmey, aqiwette toluq teslim bolghan idi. Ili sultani elaxan sultan öz xelqini qirilip kétishtin saqlap qélish üchün charpadishahqa teslim bolup, rusiye tewesidiki almuta shehiride esirlikte yashash yolini talliwaldi.
Ili sultanliqining yoqilishi, charrusiyining ilini bésiwélish jeryani heqqide mezkur dewr toghrisida köp tarixiy eserlerni yazghan, ataqliq yazghuchi, 87 yashliq mesumjan zulpiqarof ependi tepsiliy toxtaldi.

Ziya semedi ijadiyiti heqqide riza semedi bilen söhbet
(Ümidwar)

Merhum ziya semedi 20-esirde ötken ataqliq Uyghur yazghuchilirining biri , jümlidin Uyghur tarixiy romanchiliqigha eng deslep qedem qoyghan yazghuchi. Ziya semedi 8 yilliq hayatini shéng shisey türmiside ötküzgendin kéyin 1944-yilidiki milliy azadliq herikitige qatniship, ilgiri -kéyin saqchi bashliqi we milliy armiye razwétka bölüm bashliqiliq wezipilerni atqurghan. Uninggha polkowniklik unwani bérilgen. Ziya semedining oghli riza semedi ependi dadisining pa'aliyetliri heqqide toxtaldi. Uning bayan qilishiche, ziya semedi 1950-yillarda Uyghur élide edebiyat-sen'etchiler sahesining rehbiri süpitide meydan'gha chiqqan bolup, u Uyghur milliy medeniyitini qoghdash we rawajlandurush, Uyghurlarning siyasiy hoquqlirini kapaletke ige qilish üchün öz xizmet ornidin paydilinip, axirghiche tirkeshkenliki üchün 1958-yili yerlik milletchi qalpiqi kiygen hemde uzun ötmey tarimdiki emgek lagérigha heydelgen. U 1961-yili sowét ittipaqigha köchüp kétip, u yerde qazaqistan yazghuchiliri ittipaqi Uyghur bölümining bashliqi bolghan hemde “Qazaqistan xelq yazghuchisi” dégen namgha sazawer bolghan.

Ziya semedi pütün ijadiy hayatini Uyghurlarning 18-19-20-esirdiki milliy musteqilliq, erkinlik küreshlirige béghishlighan bolup, milliy azadliq idiyisi we tarixini yorutush ziya semedining asasliq ijadiyet nishani we meqsiti bolghan idi.

U, ilgiri-kéyin, “Iparxan” dramisi,“Mayimxan” , “Yillar siri”, “Gheni batur”, “Exmet ependi” qatarliq Uyghurlarning 18-19-we 20-esir küresh tarixini yorutidighan tarixiy romanlarni neshir qildurghan.

Ziya semedi eserliri rus, xitay, qazaq, özbék, qirghiz, in'giliz tillirigha terjime qilinip élan qilin'ghan. Uning “Mayimxan” namliq tarixiy romani 1960-yillarda Uyghur we rus tillirida neshir qilin'ghandin kéyin sowét ittipaqi edebiyat saheside belgilik tesir qozghighan shuningdek bu eser asasida “Ejdiha yili” namliq hékaye filim ishlen'gen idi.

Ziya semedi, abduréhim ötkür we zordun sabir öz ijadiyetlirini Uyghurlarning 20-esirdiki azadliq küresh tarixigha béghishlap oxshashla shöhret qazan'ghan yazghuchilardur. Gerche ularning ijadiyet meqsiti birdek bolsimu, emma bésip ötken hayat musapiliri we yashighan dölet shara'iti oxshimighanliqi üchün ularning yorutqan ortaq témisi oxshimighan idé'olgiyilik bésim shara'itigha duch keldi. Sowét ittipaqida ijadiyet bilen shughullan’ghan ziya semedi “Yillar siri” ni yazghanda, sowét ittipaqining 1930-yillardiki qilmishliri heqqide sözleshke mumkin emes idi. Biraq, u 1930-yillardiki milliy heriketni musteqilliq, azadliq herikiti dep atidi. Abduréhim ötkür bolsa, “Oyghan'ghan zémin”de sowét ittipaqining satqinliqini dadil yorutalisimu, emma xitay kompartiyisi belgilep bergen prinsiptin chiqip kételmey, xoja niyaz hajim bashlighan bu heriketni“Déhqanlar qozghilingi” déyishke mejbur boldi.

Ziya semedining < exmet ependi> romani bilen zordun sabirning “Ana yurt” romani sowét ittipaqi yimirilgendin kéyin élan qilin'ghan eser bolup, ikki yazghuchi sowét ittipaqining inqilabtiki roli we satqunliqini dadil yorutalidi, emma zordun sabir kommunistik xitayda, ziya semedi erkin , musteqil qazaqistanda öz eserlirini yazghanliqi üchün ular duch kelgen ijadiyet prinsipliri we idé'ologiyilik ramkilarda perqler yenila körünerlik ipadilendi.

Zordun sabir exmetjan qasimining teqdiri heqqide erkin pikir qilalmaytti, emma ziya semedi bolsa, bu heqte erkin yézishqa muweppeq bolup, ularning , jümlidin Uyghurlarning teqdiri “Ikki qizil impériyining hemkarliqigha baghliq” dep xulase chiqarilidi. Zordun sabir bolsa, 1944-1949-yillardiki milliy azadliq heriketni “Üch wilayet inqilabi junggo démokratik inqilabining bir qisimi” dégen baha we endize asasida yorutti. Elwette, uning bu ramkidin chiqip kételishi mumkin emes idi. Kitabning neshir qilinishimu del uning bu ramkini ashkara buzuwetmigenlikide idi. Uning üstige yene zordun sabir exmet ependi qatarliqlargha hemde milliy inqilabqa bu endizidin sirt baha bérishke qadir emes idi. Lékin, uning romanda néme démekchi bolghanliqi, tarixiy shexslerning söz-heriketliri we idiyiliri Uyghur oqurmenlirige chushunishlik bolghanliqi üchün “Ana yurt” oxshashla söyülüshke érishelidi. Ziya semedi bolsa, bu inqilabqa“Musteqilliq we azadliq inqilabi” dep eyni waqittiki özi tewe bolghan idiye hem tarixiy shara'it asasida dadil baha berdi hemde uninggha “Üch wilayet inqilabi” heqqidiki belgilep berilgen ramka küch körsitelmidi. Bundaq dadil idiye we aptorning eslidin xitayning kona reqibi bolghanliqi tüpeylidin “Exmet ependi” romani Uyghur élide neshir qilinip, keng oqurmenlerning hawalisige tapshurulushi mümkin emes idi.