Язғучи зунун қадириниң дуняси: миллий виҗдан билән дәвр шамаллири арилиқида

Язғучи зунун қадири (1912 - 1989)

Язғучи зунун қадири 20 - әсир уйғур әдәбиятидики йирик намайәндиләрниң бири шундақла уйғур һазирқи заман әдәбиятидики реалистик прозиниң асасчиси. У өзиниң 1930 - йилларда язған “ғунчәм” драмиси, 1940 - йилларда язған “муәллимниң хети”, “мағдур кәткәндә” намлиқ һекайилири шундақла 1955 - йили йили елан қилинған “чениқиш” намлиқ йирик повестлири билән уйғур бүгүнки заман һекайичилиқиниң ултешини салған язғучи сүпитидә тонулуп кәлмәктә.

Ундақта, зунун қадириниң бәдий иҗадийәт йолини қандақ чүшиниш керәк? униң бир йүрүш әсәрлири 20 - әсирдики уйғур һаятиниң иҗтимаий йүзини әкс әттүрүштә мәлум мувәппәқийәтләргә еришиш билән бир вақитта йәнә қандақ хаталарға йол қойди? сиясий атмосфераси давалғуп турған әнсиз йилларда қәләм тутқан язғучи миллий виҗдан билән дәвр шамаллири арисида қандақ теңирқиди?

Биз бу һәқтики муһакимиләрни қанат яйдуруш үчүн чәтәлләрдә яшаватқан уйғур билим адәмлири вә зиялилири билән язғучи зунун қадириниң әсәрлири һәққидә сөһбәт елип бардуқ.

Түркийә егәй университетиниң профәссори, доктор алимҗан инайәт әпәнди зунун қадириниң уйғур һазирқи заман әдәбиятида тутқан орнини муәййәнләштүрүш керәкликини тәкитлиди. Униң қаришичә, зунун қадириниң “мағдур кәткәндә”, “чениқиш” қатарлиқ вәкиллик характергә игә һекайилириниң бәдий мувәппәқийити әйни дәврдила әмәс, бәлки бүгүнки күндиму муәййән қиммәткә игә икән. Униң тәкитлишичә, зунун қадириниң һекайилиригә баһа бериштә әсәрдә илгири сүрүлгән тема вә идийәвий мәзмун җәһәттин әмәс, бәлки язғучиниң устилиқ билән ишләткән чиқиш нуқтисидин қараш әң мувапиқ өлчәм болуши керәк икән. У өз баянлирида “мағдур кәткәндә” һекайисидики бақи образи билән “чениқиш” һекайисидики мәтнияз образиниң яритилишидики бәзи инчикә вә әһмийәтлик деталларни тутқа қилип, язғучиниң әң зор дәриҗидә өз дәвриниң сиясий рамкилиридин һалқип өткәнликини илгири сүрди.

Зунун қадириниң әдәбий иҗадийити һәққидә австралийәдә яшайдиған пешқәдәм зиялилардин һүсән әпәнди башқичә қарашларни илгири сүрди. У алди билән зунун қадириниң “мағдур кәткәндә” һекайисини мисал қилип, һекайидики бақиниң өз дәвридики совет коммунизм әдәбиятида тәшвиқ қилинған синипий күрәш мәпкурисигә вәкиллик қилидиған образ икәнликини, һекайидә илгири сүрүлгән асаслиқ теминиң уйғур кәмбәғәллири синипиға вәкиллик қилидиған бақи билән уйғур бай - помишшеклириға вәкиллик қилидиған йәр игилири оттурисидики зиддийәт икәнликини тәкитлиди. Һүсән әпәнди йәнә “чениқиш” һекайисини тәһлил қилип, униңда илгири сүрүлгән баш теминиң 1950 - йилларда хитай коммунист даирилири тәрипидин уйғур елидә йүргүзүлгән “коператсийиләштүрүш” сиясити үчүн тәшвиқат қурали болғанлиқини оттуриға қойди. У йәнә “чениқиш” һекайисиниң өз дәвридики уйғур деһқанлирини йәрдин айрип, аталмиш “хәлқ коммунаси” гәвдисигә қошулушини тәрғип қилиштин ибарәт сиясий идийә үчүн хизмәт қилғанлирини тәкитләп өтти.

Австралийәдә яшаватқан уйғур зиялийлиридин сәлимә камал ханимму зунун қадириниң әсәрлиридә, болупму “ғунчәм” драмиси билән “мағдур кәткәндә”, “чениқиш” қатарлиқ һекайилиридә байларға вә милләт сәрхиллириға қарши синипий күрәш темисиниң изчил асаслиқ орунда туруп кәлгәнликини илгири сүрди.

Алимҗан инайәт әпәнди ахирида хуласә чиқирип, зунун қадириниң әсәрлиридики синипий күрәш темисини әйни дәврниң алаһидә шараитидин чүшиниш керәкликини, коммунистик реҗим һөкүм сүргән сталин русийисидә болсун яки мав зедоңниң һөкүмранлиқидики хитайда болсун, мутләқ көп қисим язғучиларниң бу хил дәвр шамаллирини күйләштин халий болалмиғанлиқини тәкитлиди. Зунун қадири әсәрлириниң темиси язғучи өзи яшиған вә иҗадийәт елип барған әйни йиллардики сиясий рамкилар вә маркисизимлиқ әдәбият нәзәрийисиниң күчлүк тәсиридин халий болалмиған болсиму, лекин һазирқи заман уйғур әдәбиятида реалистик прозиниң мәйданға келишидә муһим әһмийәткә игидур.