Kanadaning 8 neper xitay emeldarigha émbargo qoyushi qarshi élinmaqta

Washin'gtondin muxbirimiz gülchéhre teyyarlidi
2024.12.12
kanada-canada-jaza-uyghur-emeldar-1920 12-Ayning 10-küni, xelq'ara kishilik hoquq küni xatiriliniwatqanda, kanada tashqiy ishla r ministiri (Melanie Joly ) mélani joli, kanada hökümitining Uyghur rayoni we tibettiki kishilik hoquq depsendichilikige qatnashqan sabiq we hazir wezipidiki jem'iy 8 neper xitay emeldarigha émbargo qoyghanliqini élan qildi
Photo: RFA

12-Ayning 10-küni, xelq'ara kishilik hoquq küni xatiriliniwatqanda, kanada tashqiy ishla r ministiri (Melanie Joly ) mélani joli, kanada hökümitining Uyghur rayoni we tibettiki kishilik hoquq depsendichilikige qatnashqan sabiq we hazir wezipidiki jem'iy 8 neper xitay emeldarigha émbargo qoyghanliqini élan qildi.

Kanada, bu qétim jaza yürgüzülgen 8 neper xitay emeldari Uyghur aptonom rayonluq partkomning sabiq sékrétari chén chüen'go, Uyghur aptonom rayonining hazirqi re'isi erkin tunyaz, sabiq re'isi shöhret zakir, “Shinjang ishlepchiqirish-qurulush bingtüeni” ning sabiq qomandani péng jyarüy, Uyghur aptonom rayonluq j x nazariti partiye guruppisining sékrétari xo lyujün, xitay kompartiyesi merkizi birliksep bölümining sabiq bashliqi yaw chüen, tibet aptonom rayonining sabiq partkom sékrétari wu yingjé we tibet aptonom rayonluq j x nazaritining nazaritining naziri jang xongbo qatarliqlardin ibaret.

Kanada tashqiy ishlar ministiri bu heqtiki bayanatida kanada hökümitining Uyghur rayonidiki bir milyondin artuq kishilerning lagérlarda tutup turulushi we ular uchrawatqan zorawanliqlardin qattiq endishe qiliwatqanliqini alahide tekitligen. Kanada tashqiy ishlar ministirliqining bildürüshiche, bu qétim élan qilin'ghan émbargo xitay hökümitining xitaydiki az sanliq milletler we étiqadchi xelqqe, jümlidin shinjang, tibet xelqi we falun'gong muritlirigha qaratqan basturushqa qarshi yolgha qoyulghan.

Mélani joli émbargo heqqidiki bayanatida: “Kanada shinjangda 2017-yildin béri bir milyondin artuq kishining tutqun qilin'ghanliqigha da'ir xewerlerdin qattiq endishe qilidu. Ulardin nurghun kishi lagérlarda tutup turulmaqta؛ rohiy, jismaniy we jinsiy zorawanliqqa uchrimaqta” dégen.

Kanada hökümitining 8 neper yuqiri derijilik xitay emeldarlirigha émbargo élan qilishi her sahening qarshi élishigha érishken bolup, xelq'araliq axbaratlarda küchlük inkas qozghimaqta. Axbaratlarda “Kanadaning kishilik hoquqni qoghdash iradisini gewdilendürüp béridighan bu dadil herikiti, kanada xitay munasiwetliri jiddiyleshken bir peytte otturigha chiqti” dep qaralmaqta. “Roytérs agéntliqi” ning xewiride qeyt qilinishiche, hazirghiche amérika, en'gliye we yawropa ittipaqi xitayning Uyghur irqi qirghinchiliqi we kishilik hoquq depsendichilikige qarita jaza yürgüzgen. Bu kanada hökümitining 2022-yilidin béri tunji qétim Uyghurlarni basturushqa ishtirak qilghan yuqiri derijilik xitay emeldarlirigha jaza yürgüzüshi hésablinidiken.

Uyghur irqi qirghinchiliqi we lagérlar mesilisi toghruluq mexsus tetqiqat élip barghan mutexessislerdin doktor adriyan zéns radiyomizgha yollighan yazma inkasida mundaq deydu: “Kanada burunla mushundaq qilishi kérek idi, emdi bolsimu shundaq qilghanliqidin nahayiti xushal boldum. Yawropa bu jehette arqida qaldi, ular téxi chén chu'en'gogha jaza bermidi. Erkin tunyazgha jaza bérish nahayiti muhim, chünki u dunyagha Uyghur diyaridiki wehshiylikning yenila dawam qiliwatqanliqini körsitip béridu”.

Kanadaning béyjingda turushluq elchixanisining sabiq elchisi, kanada uniwérsitétining siyasiy qanun piroféssori, doktor charliz burton, kanadaning xitaygha qollan'ghan tedbirige bergen bahasini élxet arqiliq ewetti. U mundaq dégen:

“Bu jazalar kéchikip ketti. Bularning ichide eng közge chéliqidighini chén chu'en'go, u tibet we kéyin Uyghur rayonida xitay kompartiyesining sékrétari bolghan؛ u Uyghur rayonida Uyghur we bashqa az sanliq türki milletlerni basturushtiki asasliq shexs bolup, 2017-yili tunji qétim xelq'araning diqqitini qozghighan. Emma chén chu'en'go özining chet elde mal-mülki we a'ilisi yoqluqini jakarlighan hem chet elde sayahet qilish arzusining yoqluqini bildürgen. Yene kélip u wezipisidin qalghan bolghachqa, uninggha bérilgen jaza heqiqiy jaza emes, belki simwol xaraktérlik jaza. Xitay kompartiyesining yuqiri derijilik ezasi, Uyghur aptonom rayonining re'isi erkin tunyaz we Uyghur rayonidiki basturushta roli bar péng jyarüy, xu lyujün we shöhret zakir qatarliq emeldarlargha bérilgen jazamu shuninggha oxshash bolushi mumkin. Emma kanadaning bu tedbiri, kanadaning xitay xelq jumhuriyitidiki Uyghurlarni we ularning kanada we bashqa jaylardiki a'ililirini qollaydighanliqi toghrisida éniq signal béridu؛ u yene xitay kompartiyesining emeldarlirigha xelq'ara qanun'gha xilapliq qilghanliqliri üchün jawabkarliqqa tartilidighanliqini éniq otturigha qoydi.”

Kanada tashqi ishlar ministiri mélani joli 10-dékabir bergen bayanatida yene tekitlep: “Biz xitay hökümitini bu sistémiliq basturush herikitini toxtitishqa, xelq'araliq kishilik hoquq mejburiyitini ada qilishigha chaqirimiz” dégenidi.

Irqi qirghinchiliqqa uchrap kéliwatqan Uyghurlardin bashqa yene tibetler, falun'gungchilarningmu xitay hökümitining qolida xalighanche tutqun qilinish, mejburiy emgekke sélinish, diniy étiqad erkinliki, söz erkinliki, kolléktip heriket qilish erkinliki cheklinish qatarliq depsendichiliklerge uchrap kéliwatqanliqi melum.

Kanadadiki “Uyghur heqlirini himaye qilish qurulushi” ning ijra'iye diréktori memet toxti ependining melumat bérishiche, ikki yildin buyan bu teshkilat kanada hökümitige yuqiriqi 8 neper xitay emeldarining irqi qirghinchiliq jinayetlirige a'it pakitlarni teminlep, ularni jazalashni telep qilip kelgeniken.

Memet toxti ependi yene émbargoning bu xitay emeldarlirigha qandaq tesiri bolidighanliqi heqqide toxtilip mundaq dédi: “Mezkur jazagha uchrighuchilarning kanadadiki her qandaq mal-mülki tonglitilidu, shundaqla kanadaliqlarning ular bilen her qandaq mal-mülük mu'amilisi qilishi, ulargha iqtisadiy mulazimet yaki bashqa mulazimetlerni qilishi cheklinidu”.

Kanadaning kishilik hoquqni qoghdash jehette xitaygha qarshi alghan bu dadil qedimi démokratik ellerning, kishilik hoquq teshkilatliri we pa'aliyetchilerning, bolupmu Uyghurlarning qarshi élishigha érishish bilen bir waqitta, xitayni qattiq ghezeplendürgen.

“Jenubi xitay etigenlik pochtisi” gézitining 2024-yili 12-ayning 11-küni bu heqte élan qilghan xewiride déyilishiche, xitay tashqi ishlar ministirliqi 11-dékabir küni bildürgen inkasida, kanadaning 8 neper xitay emeldarigha jaza élan qilishini, “Xitayning ichki ishlirigha qopalliq bilen arilashqanliq” dégen.

2018-Yili xu'awéy téxnika cheklik shirkitining bash maliye emeldari méng wenjo kanadada tutup turulghandin kéyin, kanada bilen xitayning munasiwiti yamanlashqan bolup, xitaymu ikki kanadaliqni qolgha alghan, kéyin bu üchining hemmisi qoyup bérilgenidi.

Kanadaning xitayda turushluq bash elchisi jénéfér méy(Jennifer May), 19-iyundin 22-iyun'ghiche Uyghur élide tuyuqsiz ziyarette bolup, Uyghur aptonom rayonining yuqiri derijilik emeldarliri bilen söhbet élip barghanidi. Jénéfér méy xitayning 2017-yili bashlan'ghan chong tutqunidin béri, bolupmu kanadani öz ichige alghan on nechche gherb döliti parlaméntining Uyghur irqiy qirghinchiliqini étirap qilishidin béri, Uyghur élide ziyarette bolushqa yol qoyulghan tunji gherb bash elchisi bolup qalghanidi.

Kanada hökümitide 40 yildin artuq xizmet qilghan, kanadaning ministir yardemchisi, xitay ishliri meslihetchisi bolghan margérit jonston xanim (Margaret Johnston)ziyaritimizni qobul qilip, kanadaning xitay emeldarlirigha jaza élan qilishini qarshi alidighanliqini bildürüp mundaq dédi:

“Bu tolimu qiziqarliq tereqqiyat, kanada hökümiti émbargo élan qilghan bu tizimliktiki xitay emeldarlirining Uyghurlarni basturushta biwasite jawabkarliqi bar. Kanadaning Uyghurlarni basturushqa qatnashqan xitay emeldarlirini jazalash üchün yillardin buyan tirishiwatqanliqidin xewirim bar. Dunya kishilik hoquq küni peqet kaléndarghila yézilghan bir kün bolmasliqi, belki insaniyetke zulum salghuchilarni jazalash bilen ehmiyetke ige bolushi kérek. Bu nuqtidin éytqanda, kanada ulargha del mushu ehmiyetlik künde jaza élan qilip, kishilik hoquqni qoghdash jehette bashlamchiliq rolini jari qildurdi we uni namayende qildi dep oylaymen.”

Margérit xanim yene Uyghur irqi qirghinchiliqqa qatnashqan xitay emeldarlirigha bu jazaning élan qilinishini, kanada hökümitining kishilik hoquqni himaye qilish bolupmu irqi qirghinchiliqqa uchrawatqan Uyghurlarni himaye qilish jehettiki tunji we yaki axirqi tedbiri emeslikini tekitlep mundaq dédi:

“Ishinimenki kanada buningliq bilen toxtap qalmaydu, xitay hökümitining basturushliri dawamlishiwatqan bir waqitta kanada hökümitining buninggha qarshi tedbirliri yene da'awam qilidu. Shuning bilen bir waqitta, kanada hökümitining 10 ming musapir Uyghurni kanadagha yerleshtürüsh qarari buning bir misali, téxi ötken hepte buning tunji behrlen'güchisi kanadagha yétip keldi”.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.