Awstraliye “ABC” qanili muxbirliri qeshqerde körgen “Oyunlar”

Muxbirimiz irade
2018.09.19
Qeshqer-konisheher-meschit-qizil-teshwiqat.jpg Qeshqer shehiri bulaq béshi kochisidiki meschitke ésilghan qizil teshwiqat lozunkisi, 2017-yili iyul.
Oqurmen teminligen

Xitay hökümiti Uyghur élide “Yépiq terbiye lagérliri” ning mewjutluqini ret qilip, Uyghurlarning dunyadiki eng bextlik musulmanlar ikenlikini ilgiri sürsimu, musteqil tekshürgüchiler we xelq'ara axbarat wasitilirining muxbirlirining rayon'gha bérip ehwalni öz közi bilen körüp kélishini qattiq cheklimekte. Awstraliyediki chong xewer orgini bolghan “ABC” téléwiziye qanilining “Chet'el muxbiri” namliq programmisining riyasetchisi mattéw karnéy we uning yardemchisimu yéqinda qeshqerni ziyaret qilish dawamida xitay bixeterlik xadimlirining qattiq nazaret qilishigha uchrighan, ular ziyaret xatiriside “Urush belwéghi” gha oxshap qalghan Uyghur élining heqiqetenmu xewer ishlesh eng qéyin jaylardin béri ikenlikini bildürgen.

“Chet'el muxbiri” namliq programma  18-séntebir, seyshenbe küni tarqitilghan bolup, mattéw karnéy widiyo programmisida ayropilan'gha chiqishtin awwal özining xitay hökümiti pen-téxnikini kishilerge bésim qilidighan wasite qilip, uni eng zalimlarche ijra qiliwatqan shinjang rayonigha mangghanliqini, bu rayonda boluwatqanlarning dunyagha ashkarilinishini xitay hökümiti xalimaydighanliqini, bu rayonni bezilerning dunyadiki eng chong üsti ochuq türme, dep ataydighanliqini eskertidu.

“ABC” xewer torida 15-séntebir küni élan qilin'ghan ziyaret xatirisidin qarighanda, bu qanalning ikki muxbiri qeshqerge barghan bolup, ular deslepte sayahetchi süpitide qeshqerdiki héytgah meschiti we uning etrapidiki kocha -koylarni dexlisiz halda süretke élish pursitige érishken. Biraq uzun ötmeyla qeshqerdiki xitay bixeterlik xadimliri yétip kélip ularni nazaret qilish, egishiwélish we aldin orunlashturushni bashliwetken. Mattéw karnéy xewer maqaliside mundaq dégen:
“Qeshqerge yétip bérish üchün bir kün seper qilghanliqim üchün méhmanxanidiki yatiqimda yérim kéchide nahayiti qattiq uxlawatattim. Bir chaghda téléfonumning sayrishi bilen oyghinip kettim. Téléfon qilghan méning xizmetdishim idi. U manga ‛ular kéliptu, bizni peste saqlawétiptu‚ dédi. Elwette biz bixeterlik xadimlirining bizni izdeydighanliqini perez qilghan iduq. Chünki rayon'gha kelgen gherblik muxbirlarning hemmisi nazaret qilinidu. Biz héytgah meschitini ziyaret qiliwatqan sayahetchilerdek qiyapetke kiriwélip ulardin aran ikki sa'et etrapida qutulup qalalighan iduq. Héytgah jamesi bir namaz qilidighan jaydin bekrek bir urush belwéghigha oxshaytti. Adette topilangni basturushta ishlitilidighan saqchi qoshuni charlaydighan bu meschitning munarisini xitayning qizil bayriqi igiliwalghan idi”

Muxbir mattéw maqalisini yene mundaq dawamlashturidu:
“Peske chüshsek, méhmansarayning pestiki jayida bizni 5 bixeterlik xadimi saqlap turghan iken. Arida özlirini maks we mayk dep atiwalghan we in'glizchini sudek sözleydighan ikkisi bizge ‛qeshqerge xosh kepsiler‚ dédi. Men ulargha hazir yérim kéche bolghanliqini we buni bek yaxshi qarshi élish dep qarimaydighanliqimni éyttim. Maks manga ‛biz peqet xizmitimizni qiliwatimiz. Biz silerge qeshqerning qanchilik tinch we inaqliqini körsitip qoymaqchi‚ dédi. Biraq arqidinla uning sözliri tehditke aylinip ‛eger siler herqandaq bir saqchini we bixeterlik tedbirlirini, nazaret téxnikilirini süretke alsanglar silerning muxbirliq wizanglar bikar qilinidu‚ dédi. Biz bu yerge del xitay hökümitining yuqiri téxnikini basturush wasitisi qilip ishlitiwatqanliqini filimgha élish üchün kelgen iduq. Démek bizning bu qétimqi wezipimizning intayin müshkül bolidighanliqi éniq idi. Ejeblinerliki, mayk bilen maks Uyghur idi. Beziler ularni düshmen'ge hemkarlashquchi dep atishi mumkin. Bumu xitay hökümitining nopusning yérimini yene bir yérimi üstidin jasusluq qilishigha salghinidek, Uyghurni Uyghurgha sélishtin ibaret tirishchanliqining bir parchisidur”.

Muxbir mattéw widiyo programmisida özlirining qeshqerde yol boyi saqchilarning qayta-qayta tekshürüshliri, so'al-soraqlirigha uchrighanliqini, qeshqerdiki kocha-koylardiki kaméralar sanining béyjingdinmu köplükini, her yüz métirde saqchi ponkiti barliqini, weziyetning intayin jiddiylikini teswirleydu.

Bayan qilinishiche, muxbir mattéw we uning yardemchisi qeshqerde 4 kün turghan bolup, ular bu jeryanda özlirige egishiwalghan yuqiridiki ikki Uyghurdin bashqa yene nurghun kishi barliqini hés qilghan. Biraq ular kün boyiche oxshimaydighan qiyapet, oxshimaydighan kesiplerdiki kishilerge ayliniwalidighanlar bolup, ular menzilge muxbirlardin burun yétip bérip “Wezipisini” ijra qilidiken. Mattéw bu heqte mundaq dep bayan qilghan:
“Biz 4 künlük ziyaritimiz dawamida bizge egishiwalghan muhapizetchilerning biz deslepte oylighandin köplükini hés qilduq. Eslide her küni 20 din oshuq bixeterlik xadimi bizge 24 sa'et boyiche egiship yürgen iken. Herqandaq yerge barsaq, ular u yerge bizdin awwal bérip bolatti. Biraq ular kiyimlirini almashturushup bir dukandardek, qurulush ishchisi, shopur yaki etrapimizda resim tartip yürgen sayahetchi dégendek oxshimighan qiyapetlerde bizning aldimizgha chiqatti. Tolimu külkilik bolghini, bularning beziliri bir qanche sa'et ichide bir qanche oxshimighan rollargha chiqatti. Shunga siz ularning yüzige diqqet qilghiningizda téxi bayila dukandar bolup aldingizgha chiqqan kishining tuyuqsizla rémontchi bolup qalghanliqini bayqaysiz”.

Muxbir mattéw karnéyning bayan qilishiche, ularning ziyariti dawamida yene qeshqer teshwiqat idarisining 3 ayal xadimimu dawamliq ular bilen bille yürgen bolup, ular herqandaq bir yerge barsa bu 3 xadim shu yerni közdin kechürüp, hemme nersini muxbirlargha tinch we ittipaqtek körsitishke kapaletlik qilidiken. U maqalisini mundaq dawam qilghan:
“Bular bizdin yene biz sin'gha alghan körünüshlerni öchürüwétishni telep qildi, bizmu ularni xatirjem qilish üchün körünüshlerni öchürüwetken bolduq, emma biz buninggha teyyarliq qilip qoyghan bolghachqa eslide u körünüshlerni ular bayqiyalmaydighan bir qanche yerde saqlap qoyghan iduq. Siler u körünüshlerni seyshenbe künidiki “Chet'el muxbiri” programmimizda körisiler. Bu yerde bir yerlik Uyghur bilen sözlishish asasen mumkin emes idi. Sözleshken teqdirdimu ular alliqachan xitay hökümitining Uyghurlargha alamet tereqqiyatlarni élip kelgenlikini sözleydighan'gha orunlashturulup qoyulghan idi. Shundaqtimu biz bir Uyghur dukandar bilen sözleshtuq. Emma bizge egiship yürgen yétekchiler biz sözlishishtin awwal uninggha 15 minutche yolyoruq berdi. Andin bu dukandar bizge “Yoldash shi jinpingning rehberliki astida, hayatimiz bek yaxshi bolup ketti. Hazir bizning yollirimiz bek yaxshi, binalirimiz bek yaxshi bolup ketti. Hetta ayropilan we tömür yollirimizmu bar boldi. Hayatimiz kündin kün'ge yaxshi bolup kétiwatidu” dep sözleshni bashlidi. Men uni bek qistashni xalimidim. Chünki u eger heqiqetni sözleydighan bolsa tutqun qilinidu. Shunga undaq xewpke tewekkül qilishining orni yoq. Biraq emeliyette bu yerde némiler boluwatqanliqini yoshurup qélish mumkin emes idi”.

U maqalisi dawamida, xitay hökümitining rayondiki bixeterlik tedbirliri üchün 12 milyard dollar serp qilghanliqini tilgha élip, qeshqerdiki éghir nazaret sistémiliri we bixeterlik tekshürüshliridinmu melumat bergen.

U, Uyghur medeniyitining meniwi böshüki bolghan qeshqerde nurghun qedimiy binalarning alliqachan buzuwétilgenlikini, xitay hökümitining peqet uning bir qismini tüzeshtürüp, xitay sayahetchiler kélip Uyghurche tamaqlarni yep, naxsha-usul nomurlirini körüp kétidighan bir jaygha yeni kishige xuddi bir karton baghchilirini eslitidighan bir orun'gha aylandurghanliqini bayan qilghan. U ziyaret xatirisini dawamlashturup: “Mana bu yer qeshqer teshwiqat idarisidiki bizge egiship yüridighan 3 ayal kishi biz süretke alsaq bek xosh bolidighan yerlerning biri idi. Ular bizning xitay hökümitining Uyghurlarni ichide hajetxanisi we bar bolghan yoghan öylerge orunlashturup qoyghanliqini körüshimizni arzu qilatti. Biraq sayahet orunliridin bir qanche kocha nérisidiki öylerde yashaydighanlar lagérgha tutup kétilgenliktin öyler asasen quruq idi. Bizge egiship yürgen 3 teshwiqatchi ayalning eng chong ghelibisi-ularning bizni qayta qurulush téma qilin'ghan bir muzéygha élip bérishi bolghan idi. Bu muzéyda ilgiri sürülüwatqan idiye bolsa intayin chakina idi-yeni bu muzéyning birinchi qewitide Uyghurlarning burun qandaq tereqqiy qilmighan, arqida qalghan, meynetliki ipadilen'gen bolsa, ikkinchi qewitide xitay hökümitining Uyghurlargha némilerni élip kelgenliki tentene qilin'ghan idi. Emma bu yerdiki mesile, qeshqer we pütkül shinjangdiki Uyghurlar tereqqiyatning sirtida qaldurulghan. Tereqqiyat bolsa bu zémin'gha ish we pursetlerni tartiwélish üchün éqip kelgen xitaylargha bérilgen” dep yazghan.

Aptor maqaliside yene, Uyghur élidiki ziyaritini ayaghlashturup, qaytish üchün ayropilan'gha chiqqanda ayropilan xadimidek kiyiniwalghan bir xitay erning özlirige yéqinliship boynigha ésiwalghan kamérasi bilen resimge tartip tézla uzaqlashqanliqini bayan qilghandin kéyin “Bu yerdiki bir perq men shinjangdin kételeyttim, biraq Uyghurlar kételmeytti” dégen jümle bilen maqalisini axirlashturghan.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.