Amérika dölet mejlisining 2017-yilliq doklatining xitayche terjimisi élan qilindi

Muxbirimiz eziz
2018.03.19
dolet-mejlisi-2017-yilliq-doklat.jpg Amérika dölet mejlisige qarashliq xitay ishliri komitétining torbétidin élin'ghan. 2017-Yili 19-mart, washin'gton.
Photo: RFA

Amérika dölet mejlisige qarashliq xitay ishliri komitéti her yili xitay heqqide yilliq doklat élan qilidighan bolup, bu xildiki yilliq doklatta xitayning siyasiy, iqtisad, medeniyet, din we bashqa saheliri tepsiliy bahalinidu. Bu doklat adette amérika dölet mejlisige we aq saraygha yollinidighan bolup, amérika hökümitining xitay heqqidiki alaqidar siyasetlerni tüzüp chiqishida muhim paydilinish matériyali qilinidu.

Amérika kéngesh palata ezasi marko rubyu reslikidiki mezkur komitét teyyarlighan 2017-yilliq doklat 300 bettin ashidighan bolup, alte babqa ajritilghan. Bu doklatning xitay tiligha terjime qilinip, xitay tilida tarqitilishi bu doklatni téximu köp kishilerning körelishige asanliq tughduridu, dep qariliwatqanliqi melum. Uningda xitay heqqidiki omumiy, emma tepsiliy yézilghan muqeddimidin kéyin xitaydiki kishilik hoquq, diniy étiqad erkinliki, emgekchilerning heqliri, nopus kontrolluqi, muhit we qanun arqiliq idare qilish qatarliq saheler heqqide mexsus toxtalghan. Shu qatarda Uyghur diyarining ehwaligha 17 betlik orun ajritilghan.

Mezkur doklatning muqeddime qismida Uyghur diyarining omumiy weziyiti heqqide mundaq déyilidu: “Shinjang Uyghur aptonom rayoni xitay da'iriliri ijra qiliwatqan ‛bir belwagh, bir yol‚ qurulushining muhim merkizi bolup qalghanliqtin, hökümet da'iriliri Uyghurlar we bashqa milletlerge qarita bixeterlik we kontrolluq tedbirlirini mislisiz derijide kücheytti. Shuning bilen birge intérnétqa bolghan kontrolluq eng yuqiri pellige yetti. Yene mushu rayonning özide hökümet da'iriliri keng kölemde puqralarning gén ewrishkisini yighishni tézletmekte. Halbuki, bu kishilerning köp qismi buninggha razi bolghini yaki buning némige ishlitilidighanliqidin xewerdar bolghini yoq. Xelq'araliq heq we hoquq teshkilatliri bu xildiki gén ewrishkisi yighish herikitining xitay ijra qiliwatqan ‛muqimliqni saqlash‚ tedbirliri bilen zich munasiwetlik ikenlikini qeyt qilishmaqta. Buninggha qoshulup, nöwette Uyghurlarning diniy erkinliki qattiq teqibge uchrimaqta.”

Shuninggha ulapla doklatning muqeddime qismida mexsus Uyghur diyarida diniy étiqadni cheklesh we uni teqib qilish heqqide xitay hökümitining qandaq tedbirlerni éliwatqanliqi, bolupmu shi jinping hoquqni qolgha alghandin kéyin 2017-yili maqullan'ghan “Diniy ishlarni bashqurush nizamnamisi” ning tüzitilgen nusxisining Uyghur diyaridiki diniy étiqad heqlirini weyran qilishta qandaq shekilde wasite bolghanliqi tepsiliy bayan qilinidu. Bolupmu islam dinigha xas bir qatar hadisiler, jümlidin xetne qilish, saqal-burut qoyush, bowaqlargha islamiy isimlarni qoyush, islamiy libaslarni kiyish qatarliqlarni omumyüzlük “Térrorluq” ning ispati süpitide suyi'istémal qiliwatqanliqi alahide tekitlinidu.

Mezkur doklatning muqeddime qismida we Uyghur diyari heqqide bérilgen mexsus sehipide chén chüen'go ürümchige yötkilip kelgendin buyan bixeterlik xirajiti üchün bir yilning ichidila 30 milyard som (4.43 Milyard amérika dolliri) din artuq meblegh serp bolghanliqi, minglighan “Xelqqe qolayliq saqchi ponkitliri” we minglighan saqchilar qoshunining yéngidin berpa qilinip, Uyghurlargha bolghan kontrolluqning hessilep ashqanliqi, “Esebiylikke qarshi turush nizami” ning maqullinip, hökümet da'irilirining “Esebiylikni basturush” namida Uyghurlarni basturghanliqi, Uyghurlarning pasportlirini yighiwélish hemde chet'eldiki Uyghur oqughuchilarni qayturup kélish arqiliq minglighan kishilerni “Yépiq terbiyelesh merkezliri” ge soliwalghanliqi, “Qosh tilliq ma'arip” ni omumlashturush namida mexsus qizil bashliq höjjet chüshürüp, Uyghur tilini herqaysi jaylardiki mekteplerde men'i qilghanliqi bayan qilinidu.
Bu doklatta Uyghur diyaridin melum bolghan “Siyasiy mehbuslar” heqqidiki endishilermu tégishlik orun alghan. Bolupmu uningdiki “Xitay siyasiy mehbusliri” sehipiside Uyghurlar bilen biwasite alaqidar bolghan gülmire imin, ilham toxti, jang xeytaw qatarliqlarning aldinqi orunni igilishi alahide közge chéliqidu. Shuning bilen birge Uyghur diyaridiki siyasiy basturush tedbirlirining hazir Uyghurlardin halqip, qazaqlarghimu kéngiyiwatqanliqi, buning netijiside ötken bir yilning ichidila nurghun qazaq imamlirining we sayahetchilerning tutqun obyékti bolghanliqi éytilidu.

Bu doklatta alahide yer alghan yene bir mezmun bolsa amérika dölet mejlisige we alaqidar organlargha Uyghurlar duch kéliwatqan ehwallar toghriliq sunulghan tekliptur. Bu teklipte nuqtiliq qilip munular alahide tekitlinidu: “Shinjang Uyghur aptonom rayonidiki kishilik hoquq mesilisige téximu zor miqyasta köngül bölüsh, Uyghur medeniyiti we Uyghur tilini qoghdash heriketlirini téximu zor küch bilen qollash, Uyghurlarning kishilik hoquqlirini qoghdash pa'aliyetlirige téximu köp sorun hazirlap bérish؛ xitay hökümitini Uyghurlar diyarida heqiqiy menidiki bixeterlik we kishilik hoquq kapaliti mezmun qilin'ghan siyasetlerni ijra qilishqa chaqirish, shu arqiliq Uyghurlarni “Esebiylik” we “Térrorluq” ning qurbanlirigha aylandurup qoyushtin saqlinish؛ xitay hökümitini diplomatlar, herqaysi muxbirlar we közetküchilerning bu rayon'gha erkin bérip-kélishige yol qoyushqa chaqirish؛ xitay hökümitini özining alaqidar qanunliri we xelq'ara ehdinamilerge bina'en diniy étiqad erkinlikini kapaletke ige qilishqa chaqirish؛ xitay hökümitige Uyghurlarning erkin seper qilish hoquqi barliqini jiddiy rewishte eslitish؛ xitayning öz qanunliri boyiche Uyghurlarning öz tilida ma'arip terbiyesi körüsh we xizmet qilish heqlirini kapaletke ige qilish qatarliq toqquz türlük teklip alahide orun tutidu.

Bu qétimqi doklatta kishilik hoquqni közitish teshkilati, amérika diniy erkinlik komitéti, erkin asiya radi'osi qatarliq organlarning alaqidar xewer we melumatliri paydilinish matériyali qilin'ghan. Uningdiki bir qisim shexslerning, mesilen, meschit imamining aldida tamaka chekmigen jélil metniyaz, öyide nikah oqutqan partiyelik kadir salamet memtimin, misirdin oqush püttürüp qaytip kelgendin kéyin on yilliq qamaqqa höküm qilin'ghan hebibulla toxti qatarliqlarning heqiqiy qismetliri janliq misallar qatarida ishlitilgen.

Kishilik hoquqni közitish teshkilati xitay bölümining mudiri soféy réchardson xanim bu munasiwet bilen ziyaritimizni qobul qilghanda nöwette Uyghur diyaridiki weziyetning tarixta misli körülmigen bir halgha yetkenlikini, shunga xitay hökümitining choqum Uyghur diyaridiki siyasetliri heqqide yéngiwashtin oylishidighan waqti yétip kelgenlikini alahide tekitlidi. U bu heqte mundaq dédi: “Shinjangdiki hökümet da'iriliri hemde merkiziy hökümet milliy kemsitish xaraktéridiki siyasetlirini étirap qilishni yaki buni özgertishni izchil ret qilip kéliwatidu. Bu hal bu qétimqi doklat arqiliq yene bir qétim éniq delillendi, déyishke bolidu. Chünki Uyghurlar hazirghiche öz perzentlirige qaysi tilni ögitishni tallashtek addiy hoquqtinmu mehrum qéliwatidu. Shuningdek özlirining diniy étiqadini yaki en'eniwi turmush adetlirini dawam ettürüshkimu qadir bolalmaywatidu. Hazir bu rayondikilerning sirtqa chiqishi men'i qiliniwatidu, sirttikilerningmu bu jaygha bérishi men'i qiliniwatidu. Shunga bu jayda kishilik hoquq toghrisida gep qilish toghra kelse uni ‛xarab‚ dep teswirleshke bolidu. Shunga xitay merkiziy hökümitining bu rayondiki köpligen siyasetlirini özgertishi hazir bekmu jiddiy we zörür bolghan ehwal hésablinidu.”

Bu heqte amérika diniy erkinlik komitétining xadimi tina maffordmu soféy réchardson'gha oxshap kétidighan qarashta. Uning pikirige qarighanda, xitay hökümiti hazir özining Uyghur diyaridiki türlük tedbirlirining netijiliridin xewerdar bolsimu, buni héchqachan ashkara sorunlarda étirap qilip baqqan emes. Emma uning qarishiche, bu xildiki hadisiler dawam qiliwerse, shübhisizki buningda selbiy aqiwettin bashqa héchnerse wujudqa kelmeydu.
U bu heqte mundaq dédi: “Xitay hökümiti izchil türde özining zulum xaraktérlik tedbirler arqiliq Uyghur musulmanliri arisida ghezep we naraziliqqa sewebkar boluwatqanliqi hemde bu amillarni yuqiri pellige chiqiriwatqanliqini étirap qilishni ret qilip kéliwatidu. Shuning bilen birge xitay hökümiti héchnémidin héchnéme yoqla Uyghurlarning diniy étiqadidiki we turmush adetliridiki simwolluq hadisilerni térrorluqqa baghlap qoyuwatidu. Bu némini keltürüp chiqiriwatidu désingiz, xitay hökümiti del mushuni bahane qilip Uyghurlarning diniy étiqadini depsende qiliwatidu shuningdek Uyghurlarni basturuwatidu. Chünki ular diniy étiqadni özlirining hakimiyet nopuzi üchün bir türlük tehdit we xiris dep qarawatidu. Shunga bu ehwalda néme ashkara bolidu, désingiz xitay hökümiti nawada mushu xildiki tetür siyasetni dawam qildurup, kishilerning diniy étiqadi we bashqa amillar sewebidin ulargha zulum séliwerse bu peqet muqimsizliq we toqunushqa yol achidu, xalas.”

Melum bolushiche, bu doklatning xitayche terjimisining élan qilinishi téximu köp xitay oqurmenlirini nishan qilghan bolup, buning bilen téximu köp xitaylarni Uyghurlar we Uyghur diyarining ehwalidin xewerdar qilghili bolidiken.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.