Америка дөләт ишлири министирлиқи 2012 - йиллиқ кишилик һоқуқ доклатида уйғур мәсилисигә кәң йәр бәрди

Бүгүн америка дөләт ишлири министирлиқи һәр йили бир қетим елан қилидиған йиллиқ кишилик һоқуқ доклатини елан қилди.

Һәрқайси әлләрниң 2012 - йилидики омумий кишилик һоқуқ вәзийитигә омумий баһа берилгән бу доклатта хитайдики кишилик һоқуқ вәзийитиниң давамлиқ кәйнигә чекингәнлики, уйғур ели вә тибәт қатарлиқ етник районлардики бесимниң илгириләп ашқанлиқи билдүрүлди.

Төвәндә мухбиримиз ирадә силәргә мәзкур доклаттин тәпсилий мәлумат бериду.

Һөрмәтлик радио аңлиғучилар, дуня дөләтлириниң 2012 - йилидики кишилик һоқуқ вәзийити баһалап чиқилған йиллиқ доклат америка дөләт ишлири министири җон керрий тәрипидин җүмә күни ахбаратқа елан қилинди.

Җон керрий сөзидә бу доклатни тәйярлаш мәқсити үстидә тохтилип “бу доклат һәрқайси дөләт һөкүмәтлирини универисал кишилик һоқуқни қоғдашқа дәвәт қилиду вә кишилик һоқуқ дәпсәндичилики йүз бериватқан җайларда демократийини илгири сүрүшкә ярдәм қилиду. Бу доклат арқилиқ биз америкиниң асасий кишилик һоқуқ вә инсан ғорурини тикләш йолидики паалийәтләрни қоллайдиғанлиқини, дуняниң һәммә җайлирида бу йолда күрәш қиливатқан җасарәтлик кишиләрни қоллайдиғанлиқини қайта тәкитләймиз” деди.

Җон керрий сөзиниң давамида кишилик һоқуқниң һәргизму америкиға вә яки ғәрбкә хас бир нәрсә әмәсликини, буниң барлиқ инсанийәткә ортақ бир қиммәт икәнликини тәкитләп “барлиқ һөкүмәтләрниң кишилик һоқуқни қоғдаш вә уни илгири сүрүш мәҗбурийити бар. Шуңа биз буни универисал һоқуқ дәп атаймиз” деди.

Һөрмәтлик радио аңлиғучилар, җон керрийниң нутуқи билән елан қилинған 2012 - йиллиқ доклатниң хитайға аит қисми 160 бәттин тәркип тапиду. Бу нөвәтлик доклатта хитайға берилгән омумий баһа болса, бу дөләттә 2012 - йили кишилик һоқуқ вәзийитиниң омумйүзлүк кәйнигә чекингәнлики, кишиләрниң пикир вә йиғилиш әркинликиниң давамлиқ чәкләнгәнлики, иҗтимаий һәқ - һоқуқларниң дәпсәндә қилинғанлиқи, диний әркинликниң чәкләнгәнлики, уйғурлар вә тибәтләргә қаритилған бесимниң артқанлиқидур.

Хитайда бу йил март ейида ечилған 18 - қурултайдин кейин ши җинпиңниң һакимийәткә чиққанлиқи, әмма хитай хәлқиниң бу нөвәтму өзиниң рәһбирини демократик йоллар арқилиқ сайлаш һоқоқидин бәһриман болалмиғанлиқи доклатта алаһидә тилға елинған ноқтиларниң бири. Америка дөләт ишлири министирлиқиниң тәкшүрүшичә, өткән бир йил ичидә хитайда йүз бәргән әң гәвдилик кишилик һоқуқ дәпсәндичиликлири болса төвәндикиләрдин ибарәт :

Сотсиз өлүм, халиғанчә қолға елиш, қанунсиз тутуп туруш, мәҗбурий ғайиб қиливетиш, мәһбусларни қейин - қистақ арқилиқ мәҗбурий етирап қилдуруш, адвокатларни, журналист, язғучи, мухбир, өктичи вә әрздарларни қолға елиш, нормал сот тәртипиниң әмәлийләшмәслики, сот вә сотчилар үстидики сиясий контроллуқ, йипиқ сот, йиғилиш әркинликини чәкләш, динға ишиниш, әркин саяһәт қилиш һоқуқини чәкләш, илтиҗа қилғанларниң һоқуқини қоғдимаслиқ, башқа дөләтләргә хитай пуқралирини қайтуруп бериш һәққидә бесим ишлитиш, һөкүмәткә қарашлиқ болмиған тәшкилатларни тәқиб қилиш, аз санлиқ милләтләр вә аялларға, мейипларға айримичилиқ қилиш, бала чүшүрүшкә мәҗбурлаш, адәм әткәсчилики, ишчилар һоқуқини дәпсәндә қилиш, мәҗбурий әмгәккә селиш вә чириклик.

Уйғурларниң кишилик һоқуқ вәзийити бу доклаттиму алаһидә тилға елинди. Мәсилән, хитайдики өз мәйличә вә қанунсиз өлүм җазалири дәпсәндичилики қисмида радиомиз тәрипидин елан қилинған 11 яшлиқ уйғур өсмүр мирзаһид аманулланиң өлүми вә 28 - феврал күни қағилиқта йүз бәргән пичақлиқ һуҗум вәқәлири мисал қилинған. Униңда 11 яшлиқ миразаһид аманулланиң диний курсқа барғанлиқи үчүн қолға елинғандин кейин, сақчиханида өлүп қалған болсиму, даириләрниң бу балиниң өлүп қелишида сақчиниң хаталиқи барму - йоқ дегән соалға җаваб бәрмигәнликини, бирәр сақчиниң балиниң өлүмигә сәвәб болғанлиқи үчүн җазаланғанлиқи һәққидиму бир учур йоқлуқини ейтқан. юқиридики һәр иккила вәқәдә һөкүмәтниң вәқәниң әсли маһийитини ашкарилимиғанлиқини тәнқид қилған.

Униңда хитай һөкүмитиниң уйғурларниң пикир әркинликини қаттиқ дәпсәндә қиливатқанлиқи, 2009 - йилидики үрүмчи вәқәсидин кейин қолға елинған дилшат пәрһат, нурәли, ниҗат азад, мәмәтҗан аблаларниң һелиһәм “дөләтниң бихәтәрликигә тәһдит пәйда қилиш” җинайити билән түрмидә йетиватқанлиқи, уйғур ели вә тибәт қатарлиқ районларға барған чәтәллик мухбирларниң қаттиқ тәқибкә вә қопал муамилиләргә учриғанлиқи баян қилинған.

Америка дөләт ишлири министирлиқи уйғурларниң әркин саяһәт қилиш һоқуқи, паспорт елишта учраватқан қейинчилиқлири үстидиму тохтилип, даириләрниң уйғурларни чәтәлләргә чиқиштин, болупму сәуди әрәбистанға берип өз алдиға һәҗ қилиштин алаһидә чәкләйдиғанлиқини, уйғурларни яврупадики дөләтләргә акадимийилик йиғинларға қатнишиш вә яки башқа сәвәбләр билән беришитин чәкләп кәлгәнликини билдүргән. Улар хитай һөкүмитиниң чәтәл һөкүмәтлиригә уйғурларни қайтуруп бериш һәққидә бесим қиливатқанлиқини тилға елип, малайшиядин қайтуруп кетилгән уйғурларни вә 2009 - йили камбоджадин қайтуруп кетилгән 20 уйғурни мисал қилған, хитай һөкүмитиниң бу уйғурларниң ақивити һәққидә мәлумат бериштин изчил баш тартип кәлгәнликини билдүргән.

Доклатниң хитайдики етник вә аз санлиқлар мәсилиси қисмида уйғурларниң вәзийити үстидә әтраплиқ мәлумат берилгән болуп, униңда алаһидә тилға елинғини уйғур елидә барғансери көпийиватқан хитай көчмәнләр мәсилиси. Униңда мундақ дейилгән:

“хитай һөкүмити хитай көчмәнлирини уйғур райониға көчүшкә илһамландуруш арқилиқ райондики хитай нопусини көрүнәрлик һалда ашурди. Йеқинқи он йил ичидә үрүмчи шәһиридики уйғур, хитай нопуси нисбити әслидики 20: 80 дин 80: 20 гә өзгирип қалди. Хитай һөкүмити миллий кәмситиш сиясити йүргүзүп, уйғурларға хизмәт беришниң орниға, яхши хизмәт орунлириға көчмән хитайларни орунлаштурди. Хитай даирилири хитай көчмәнләрни уйғур районида иш имкани билән тәминләп уларни уйғур райониға келишкә давамлиқ илһамландуруватқан бир пәйттә, чәтәлләрдики уйғур паалийәтчилири яш уйғур қизлириниң һөкүмәтниң орунлаштуруши бойичә ичкиригә ишчилиққа әвәтиливатқанлиқини доклат қилмақта.”

Америка дөләт ишлири министирлиқи 2012 - йиллиқ доклатида йәнә, уйғурларниң миллий кимликиниң хитай һөкүмити тәрипидин пиланлиқ һалда суслаштурулуватқанлиқини билдүргән. Униңда ейтилишичә, хитай даирилири уйғур миллий тил - йезиқини уйғур елидики мәктәпләрдә оқутушни әмәлдин қалдуруш вә миллий оқутқучиларни қисқартиш қатарлиқ тәдбирләр арқилиқ уйғурларниң миллий кимликини суслаштурушқа урунған. Хитай тилини миллий мәктәпләрдә асаслиқ тил қилиш арқилиқ, миллий тил - йезиқниң әһмийитини йоқатмақчи болған. Һөкүмәт органлирида, сода - сетиқ тиҗарәттә вә пән - тәтқиқат саһәсиниң һәммисидә хитай тили ишлитишни иҗра қилип, миллий мәктәпләрни пүттүргәнләрни паләч һалға чүшүрүп қойған. Хитай һөкүмити өткән бир йил ичидә уйғурлар үстидики бесимни ашуруп, “үч хил күчләр” дәп аталған диний әсәбийлик, бөлгүнчилик вә террорчилиқларға қаратқан зәрбисини ашурған. Өзиниң көз қаришини тинчлиқ билән оттуриға қойғанлиқи үчүн уларни террорчи қалпиқини кийгүзүп җазалиған.

Доклатта йәнә мунулар оттуриға қоюлған:

“хитай һөкүмити 2009 - йили чиқарған учур - алақә һөҗҗитигә асасән, интернетта бөлгүнчиликкә охшаш темиларда муназирилишишни, интернетни дөләтниң бирликини бузуш, җәмийәт аманлиқиға тәһдит пәйда қилиш үчүн ишлитиш җинайити билән җазалашни бекитти. Өткән йил ичидә хитай һөкүмити 3 хил күчләрдин келидиған тәһдитни баһанә қилип туруп, йәрлик хәлқ, журналистлар вә чәтәллик зиярәтчиләргә қарши һәддидин зиядә хәвпсизлик тәдбирлири алди”

Доклат аз санлиқлар мәсилиси қисминиң ахирида уйғур елидики иқтисадниң тарқилиш әһвали үстидә тохталғанда, уйғур райониниң сиясий вә иқтисади орган - тәсислириниң һәммисини хитайларниң контрол қиливелишиниң, район вәзийитидики җиддийликни ашуруватқан амилларниң бири икәнлики, һөкүмәт уйғур райониға мәбләғ селип, иқтисадни яхшилаватқан болсиму, әмма бу иқтисадий гүллиништики пайдиниң көп қисмидин йәнила райондики хитайларниң бәһриман болуватқанлиқини әскәрткән.