Amérika dölet ishliri ministirliqi 2012 - yilliq kishilik hoquq doklatida Uyghur mesilisige keng yer berdi

Bügün amérika dölet ishliri ministirliqi her yili bir qétim élan qilidighan yilliq kishilik hoquq doklatini élan qildi.

Herqaysi ellerning 2012 - yilidiki omumiy kishilik hoquq weziyitige omumiy baha bérilgen bu doklatta xitaydiki kishilik hoquq weziyitining dawamliq keynige chékin'genliki, Uyghur éli we tibet qatarliq étnik rayonlardiki bésimning ilgirilep ashqanliqi bildürüldi.

Töwende muxbirimiz irade silerge mezkur doklattin tepsiliy melumat béridu.

Hörmetlik radi'o anglighuchilar, dunya döletlirining 2012 - yilidiki kishilik hoquq weziyiti bahalap chiqilghan yilliq doklat amérika dölet ishliri ministiri jon kérriy teripidin jüme küni axbaratqa élan qilindi.

Jon kérriy sözide bu doklatni teyyarlash meqsiti üstide toxtilip “Bu doklat herqaysi dölet hökümetlirini uniwérisal kishilik hoquqni qoghdashqa dewet qilidu we kishilik hoquq depsendichiliki yüz bériwatqan jaylarda démokratiyini ilgiri sürüshke yardem qilidu. Bu doklat arqiliq biz amérikining asasiy kishilik hoquq we insan ghorurini tiklesh yolidiki pa'aliyetlerni qollaydighanliqini, dunyaning hemme jaylirida bu yolda küresh qiliwatqan jasaretlik kishilerni qollaydighanliqini qayta tekitleymiz” dédi.

Jon kérriy sözining dawamida kishilik hoquqning hergizmu amérikigha we yaki gherbke xas bir nerse emeslikini, buning barliq insaniyetke ortaq bir qimmet ikenlikini tekitlep “Barliq hökümetlerning kishilik hoquqni qoghdash we uni ilgiri sürüsh mejburiyiti bar. Shunga biz buni uniwérisal hoquq dep ataymiz” dédi.

Hörmetlik radi'o anglighuchilar, jon kérriyning nutuqi bilen élan qilin'ghan 2012 - yilliq doklatning xitaygha a'it qismi 160 bettin terkip tapidu. Bu nöwetlik doklatta xitaygha bérilgen omumiy baha bolsa, bu dölette 2012 - yili kishilik hoquq weziyitining omumyüzlük keynige chékin'genliki, kishilerning pikir we yighilish erkinlikining dawamliq cheklen'genliki, ijtima'iy heq - hoquqlarning depsende qilin'ghanliqi, diniy erkinlikning cheklen'genliki, Uyghurlar we tibetlerge qaritilghan bésimning artqanliqidur.

Xitayda bu yil mart éyida échilghan 18 - qurultaydin kéyin shi jinpingning hakimiyetke chiqqanliqi, emma xitay xelqining bu nöwetmu özining rehbirini démokratik yollar arqiliq saylash hoqoqidin behriman bolalmighanliqi doklatta alahide tilgha élin'ghan noqtilarning biri. Amérika dölet ishliri ministirliqining tekshürüshiche, ötken bir yil ichide xitayda yüz bergen eng gewdilik kishilik hoquq depsendichilikliri bolsa töwendikilerdin ibaret :

Sotsiz ölüm, xalighanche qolgha élish, qanunsiz tutup turush, mejburiy ghayib qiliwétish, mehbuslarni qéyin - qistaq arqiliq mejburiy étirap qildurush, adwokatlarni, zhurnalist, yazghuchi, muxbir, öktichi we erzdarlarni qolgha élish, normal sot tertipining emeliyleshmesliki, sot we sotchilar üstidiki siyasiy kontrolluq, yipiq sot, yighilish erkinlikini cheklesh, din'gha ishinish, erkin sayahet qilish hoquqini cheklesh, iltija qilghanlarning hoquqini qoghdimasliq, bashqa döletlerge xitay puqralirini qayturup bérish heqqide bésim ishlitish, hökümetke qarashliq bolmighan teshkilatlarni teqib qilish, az sanliq milletler we ayallargha, méyiplargha ayrimichiliq qilish, bala chüshürüshke mejburlash, adem etkeschiliki, ishchilar hoquqini depsende qilish, mejburiy emgekke sélish we chiriklik.

Uyghurlarning kishilik hoquq weziyiti bu doklattimu alahide tilgha élindi. Mesilen, xitaydiki öz meyliche we qanunsiz ölüm jazaliri depsendichiliki qismida radi'omiz teripidin élan qilin'ghan 11 yashliq Uyghur ösmür mirzahid amanullaning ölümi we 28 - féwral küni qaghiliqta yüz bergen pichaqliq hujum weqeliri misal qilin'ghan. Uningda 11 yashliq mirazahid amanullaning diniy kursqa barghanliqi üchün qolgha élin'ghandin kéyin, saqchixanida ölüp qalghan bolsimu, da'irilerning bu balining ölüp qélishida saqchining xataliqi barmu - yoq dégen so'algha jawab bermigenlikini, birer saqchining balining ölümige seweb bolghanliqi üchün jazalan'ghanliqi heqqidimu bir uchur yoqluqini éytqan. Yuqiridiki her ikkila weqede hökümetning weqening esli mahiyitini ashkarilimighanliqini tenqid qilghan.

Uningda xitay hökümitining Uyghurlarning pikir erkinlikini qattiq depsende qiliwatqanliqi, 2009 - yilidiki ürümchi weqesidin kéyin qolgha élin'ghan dilshat perhat, nur'eli, nijat azad, memetjan ablalarning hélihem “Döletning bixeterlikige tehdit peyda qilish” jinayiti bilen türmide yétiwatqanliqi, Uyghur éli we tibet qatarliq rayonlargha barghan chet'ellik muxbirlarning qattiq teqibke we qopal mu'amililerge uchrighanliqi bayan qilin'ghan.

Amérika dölet ishliri ministirliqi Uyghurlarning erkin sayahet qilish hoquqi, pasport élishta uchrawatqan qéyinchiliqliri üstidimu toxtilip, da'irilerning Uyghurlarni chet'ellerge chiqishtin, bolupmu se'udi erebistan'gha bérip öz aldigha hej qilishtin alahide chekleydighanliqini, Uyghurlarni yawrupadiki döletlerge akadimiyilik yighinlargha qatnishish we yaki bashqa sewebler bilen bérishitin cheklep kelgenlikini bildürgen. Ular xitay hökümitining chet'el hökümetlirige Uyghurlarni qayturup bérish heqqide bésim qiliwatqanliqini tilgha élip, malayshiyadin qayturup kétilgen Uyghurlarni we 2009 - yili kambodzhadin qayturup kétilgen 20 Uyghurni misal qilghan, xitay hökümitining bu Uyghurlarning aqiwiti heqqide melumat bérishtin izchil bash tartip kelgenlikini bildürgen.

Doklatning xitaydiki étnik we az sanliqlar mesilisi qismida Uyghurlarning weziyiti üstide etrapliq melumat bérilgen bolup, uningda alahide tilgha élin'ghini Uyghur élide barghanséri köpiyiwatqan xitay köchmenler mesilisi. Uningda mundaq déyilgen:

“Xitay hökümiti xitay köchmenlirini Uyghur rayonigha köchüshke ilhamlandurush arqiliq rayondiki xitay nopusini körünerlik halda ashurdi. Yéqinqi on yil ichide ürümchi shehiridiki Uyghur, xitay nopusi nisbiti eslidiki 20: 80 din 80: 20 ge özgirip qaldi. Xitay hökümiti milliy kemsitish siyasiti yürgüzüp, Uyghurlargha xizmet bérishning ornigha, yaxshi xizmet orunlirigha köchmen xitaylarni orunlashturdi. Xitay da'iriliri xitay köchmenlerni Uyghur rayonida ish imkani bilen teminlep ularni Uyghur rayonigha kélishke dawamliq ilhamlanduruwatqan bir peytte, chet'ellerdiki Uyghur pa'aliyetchiliri yash Uyghur qizlirining hökümetning orunlashturushi boyiche ichkirige ishchiliqqa ewetiliwatqanliqini doklat qilmaqta.”

Amérika dölet ishliri ministirliqi 2012 - yilliq doklatida yene, Uyghurlarning milliy kimlikining xitay hökümiti teripidin pilanliq halda suslashturuluwatqanliqini bildürgen. Uningda éytilishiche, xitay da'iriliri Uyghur milliy til - yéziqini Uyghur élidiki mekteplerde oqutushni emeldin qaldurush we milliy oqutquchilarni qisqartish qatarliq tedbirler arqiliq Uyghurlarning milliy kimlikini suslashturushqa urun'ghan. Xitay tilini milliy mekteplerde asasliq til qilish arqiliq, milliy til - yéziqning ehmiyitini yoqatmaqchi bolghan. Hökümet organlirida, soda - sétiq tijarette we pen - tetqiqat sahesining hemmiside xitay tili ishlitishni ijra qilip, milliy mekteplerni püttürgenlerni palech halgha chüshürüp qoyghan. Xitay hökümiti ötken bir yil ichide Uyghurlar üstidiki bésimni ashurup, “Üch xil küchler” dep atalghan diniy esebiylik, bölgünchilik we térrorchiliqlargha qaratqan zerbisini ashurghan. Özining köz qarishini tinchliq bilen otturigha qoyghanliqi üchün ularni térrorchi qalpiqini kiygüzüp jazalighan.

Doklatta yene munular otturigha qoyulghan:

“Xitay hökümiti 2009 - yili chiqarghan uchur - alaqe höjjitige asasen, intérnétta bölgünchilikke oxshash témilarda munazirilishishni, intérnétni döletning birlikini buzush, jem'iyet amanliqigha tehdit peyda qilish üchün ishlitish jinayiti bilen jazalashni békitti. Ötken yil ichide xitay hökümiti 3 xil küchlerdin kélidighan tehditni bahane qilip turup, yerlik xelq, zhurnalistlar we chet'ellik ziyaretchilerge qarshi heddidin ziyade xewpsizlik tedbirliri aldi”

Doklat az sanliqlar mesilisi qismining axirida Uyghur élidiki iqtisadning tarqilish ehwali üstide toxtalghanda, Uyghur rayonining siyasiy we iqtisadi organ - tesislirining hemmisini xitaylarning kontrol qiliwélishining, rayon weziyitidiki jiddiylikni ashuruwatqan amillarning biri ikenliki, hökümet Uyghur rayonigha meblegh sélip, iqtisadni yaxshilawatqan bolsimu, emma bu iqtisadiy güllinishtiki paydining köp qismidin yenila rayondiki xitaylarning behriman boluwatqanliqini eskertken.