Amérika xelq'ara dini erkinlik komitéti xitayning Uyghurlar we tibetlerge qaratqan dini bésim siyasitini eyiblidi

Bügün amérika dölet mejlisining xelq'ara dini erkinlik komitéti yilliq doklatini élan qildi. Xitay bu yilmu diniy erkinlik weziyiti “Alahide diqqet qilinidighan döletler” tizimlikige kirgüzüldi. Doklatta, xitay hökümitining dini guruppilargha, bolupmu Uyghurlar we tibetlerge qaratqan dini bésim siyasiti tenqid qilindi.

Bügün amérika dölet mejlisige qarashliq xelq'ara dini erkinlik komitéti 2013 - yilliq doklatini élan qilip, herqaysi döletlerdiki dini erkinlik weziyitini bahalap chiqti. Doklatning xitaygha a'it qismida alahide tekitlen'gen nuqta Uyghurlar we tibetlerning dini erkinlik mesilisi bolup, uningda Uyghurlar we tibetlerning dini erkinlik weziyiti on yil ichidiki eng nachar sewiyige chüshüp qaldi, déyilgen.

Doklatta éytilishiche, xitay hökümiti dinni özining hakimiyitige tehdit dep qarighanliqtin uning xelq arisida we kompartiye ezaliri arisida tarqilishigha tosqunluq qilish üchün dini matériyallar we dini tor betlerni chekligen. Dini zatlarni teqib astigha alghan. Bolupmu, 2008 - yili tibet, 2009 - yili ürümchi weqesi yüz bergendin kéyin hökümetning tibet buddistliri bilen Uyghur musulmanlirigha qaratqan bésimi téximu éghirlashqan.

Hökümet diniy zatlarni nezerdin chüshürüsh, jami'elerni teqib qilidighan yéngi tüzümlerni békitish, Uyghur musulmanliri we tibet rahiblirigha partiyige sadiq bolushni ögitidighan yéngi kurslarni orunlashturushni köpeytken. Yüzligen kishi din'gha ishen'genliki we yaki dini erkinlikni qoghdighanliqi üchün türmilerge tashlan'ghan.

Doklatning Uyghurlargha a'it qismida mundaq déyilgen :

“ Xitay hökümiti din'gha ishinish, dini pa'aliyetler bilen shughullinishni radikalizmning ispati dep qarap, kishilerni, bolupmu oqughuchilar we dölet kadirlirini din'gha ishinishtin cheklep kelmekte. 2009 - Yilidin kéyin xitay da'iriliri qanunsiz yighilish qilish we qanunsiz dini pa'aliyetlerni cheklesh nami astida yéza - bazarlargha 8000 din artuq xewpsizlik xadimini seplidi. Xitayning Uyghur diniy we medeniyitini aktipliq bilen basturushi selbiy netije bérip, buning netijiside béyjing hökümiti chekleshke uriniwatqan radikalizmni shekillendürüshi mumkin.”

Bu heqte xelq'ara dini ishlar komitétining bashliqi doktor katrina lentos swet xanim radi'omizning ziyaritini qobul qilip, Uyghurlarning dini weziyiti üstide toxtaldi. U mundaq dédi:

“ Uyghur rayonida biz hökümetning musulmanlarning dini étiqadini cheklesh qedimini tézletkenlikini körüwalalaymiz. Ular dini mekteplerni péchetlesh, oqutquchilarni tallash, yashlarni we barliq hökümet xizmetchilirini dini pa'aliyetlerge qatnishishtin cheklesh arqiliq buni ishqa ashurushqa urunmaqta.”

Katrina xanim, xitay da'irilirining “ Qanunsiz dini pa'aliyet bilen shughullandi” dégen bahane bilen nurghun Uyghurlarni parakende qilghanliqi we hetta türmige tashlighanliqini eskertti.

Mezkur doklatning Uyghurlargha a'it qismida yene, erlerning saqal qoyushini, ayallarning yaghliq artishi, yüzini yépishini chekligenliki, hökümet da'irilirining yézidiki töwen turmush kapalet puli alidighanlarni eger ayali yüzini étiwalsa yaki balilirini meschitke ewetse yardem pulini késiwétish bilen tehdit qilghanliqi, imamlarning kinishkisini saqlap qélish üchün dawamliq siyasiy kurslargha qatnishishi kérekliki, ayda bir qétim hökümet xadimliri bilen körüshüp ehwal melum qilidighanliqidek ehwallar bayan qilin'ghan.

Uningda, qoralliq xitay saqchiliri korlidiki diniy kursqa hujum qilghanda ölgen 12 yashliq mirzahit amanulla we qanunsz diniy matériyallarni tarqatqan dégen jinayet bilen türmide yétiwatqan qahar mensur, memet tursun qatarliq 9 Uyghurning nami we shundaqla Uyghurlarning kishilik we dini hoquqliri üchün küresh qiliwatqan rabiye qadir xanimning perzentlirining hélihem türmide tutup turuluwatqanliqi tilgha élin'ghan.

Doktor katrina swet xanim bolsa xitayning dini weziyiti alahide diqqet qilinidighan dölet ikenlikini eskertip turup, “Bizning qarishimizche, xitaydiki dini erkinlik weziyitide chékinish éghir. Bolupmu Uyghur musulmanliri we tibet rahiblirining ehwali bolsa shübhisizki eng nachar” dédi. U xitay hökümitining dini rehberler, dini zatlarni qarilash, tutqun qilish, ghayip qiliwétish heriketlirini kücheytkenlikini eskertti.

Mezkur doklatning axirqi qismida amérika hökümiti we parlaméntigha bir qisim teklip - pikirler sunulghan bolup, uningda töwendiki maddilar orun alghan.

- Diniy erkinlik we kishilik hoquq amérika - xitay öz - ara munasiwitining eng muhim terkibi qismi bolushi, dini erkinlik mesilisi ikki dölet arisidiki türlük di'aloglarda birdek otturigha qoyulushi kérek.

- Amérikining xitaygha qaratqan keng kölemlik kishilik hoquq istratégiyisini emeliyleshtürüsh üchün kéreklik bolghan maliye menbelirini kücheytishi yaki qaytidin tüzüp chiqishi kérek. Bu, xitay bilen kishilik hoquq diplomatiyisi saheside xizmet qilidighan diplomatlarni toluqlash we shundaqla amérikining béyjingda turushluq elchixanisida mexsus dini erkinlik hem kishilik hoquq témiliri boyiche xizmet qilidighan diplomatlarning sanini ashurushnimu öz ichige élishi kérek.

- Xitaydiki türmige tashlan'ghan, teqibke uchrighan yaki yoqitiwétilgen kishilik hoquq aktiplirini téxnikiliq yardem bilen teminlesh döletni qanun arqiliq idare qilishni ishqa ashurush üchün qiliniwatqan maliye yardemlerning muhim bir terkibi qismi bolush kérek.

Doklatta yene, tibet we Uyghur élide qolgha élin'ghan,sotlan'ghan, tutqun qilin'ghan barliq kishiler we mehbuslarning iz - dérikini qilish, amérika hökümiti lxasa we ürümchi qatarliq jaylarda konsulxana qurup ularning dini erkinlik we kishilik hoquq weziyitini yéqindin közitish, qanun kurslirini échip, Uyghur musulmanliri we tibet buddistlirining xitay asasiy qanuni hem qanunliridin paydilinishigha yardem qilish qatarliq teklip - pikirler bérilgen.

Bügün yene, amérikidiki Uyghur kishilik hoquq programmisimu Uyghurlarning dini weziyiti heqqide bir parche etrapliq doklat élan qildi. Doklatta, yéqinqi yillardin buyan Uyghurlar üstidin yürgüzülüwatqan qattiq dini bésim siyasiti misallar bilen tonushturulup, xitay hökümitining özi qol qoyghan xelq'ara qanunlarni éghir halda depsende qiliwatqanliqi we bu arqiliq hem öz xelqi we dunya jama'etchilikige nisbeten mes'uliyetsizlik qiliwatqanliqi bildürülgen.